از فهم گزاره تا شناخت عصر (بررسی و تحلیل اواخر قرن نهم به‌مثابه دورۀ گذار)

این پژوهش با هدف بررسی و تحلیل تحوّلاتی نوشته شده که ادبیات فارسی در اواخر قرن نهم بر خود دیده است. در جستار پیش روی، ابتدا مقدّمه‌ای دربارۀ آرای صاحب‌نظران اعم از منطقیون، بلاغیون و ادبا دربارۀ شعر و حقیقت آن آمده است. سپس بر اساس روش‌های مرسوم در تاریخ اندیشه، تاریخ‌گرایی نوین و انسان‌شناسی، به بررسی و تحلیل گزاره‌ای از بهارستان که دربارۀ شعر و حقیقت آن بیان شده، پرداخته شده است. سعی بر آن بوده که این گزاره با استفاده از توصیف انبوه، نسبت به پس‌زمینه‌ای که در آن بیان شده است معنا شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که منطقیون «تخیّل» را عنصر سازنده و حقیقت شعر معرّفی کرده و به تمایز نگاه خویش با نگاه جمهور که حقیقت شعر را وزن و قافیه می‌شمرده‌اند، تاکید ورزیده‌اند. البتّه همواره نظرگاه منطقیون مورد توجه نبوده است؛ بلکه در نظر بعضی از ادبا مانند جامی که اشعارش مملو از تخیّل است، نگرش جمهور در برابر نگرش منطقیون برکشیده شده است. نتایج به‌دست‌آمده از این پژوهش، سبب این تفوّق را برخاسته از ویژگی‌های دوره‌ای می‌داند که جامی در آن می‌زیسته است و می‌توان از آن با عنوان دورۀ گذار یاد کرد.