واکاوی مولفه‌های محیطی نظریه پاتریمونیالیسم در مطالعه تکوین دولت در ایران تا پیش از پهلوی اول

هدف: در مورد چگونگی صورت‌بندی دولت استبدادی در ایران پیش از پهلوی اول نظریات مختلفی ارائه گردیده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها نظریه پاتریمونیالیسم ماکس وبر است. از منظر &ماکس وبر& در پاتریمونیالیسم؛ ارادۀ شخصی پادشاه اعمال گردیده و به مثابه تنها ابزار ساماندهی و هدایت جامعه قلمداد می‌گردد. تطبیق‌پذیری این نظریه با سیر تحول دولت در ایران پیش از پهلوی اول و تا پیش از تشکیل دولت مدرن مورد استقبال تعداد زیادی از اندیشمندان واقع شده است. لیکن در صورت‌بندی این تطبیق؛ صرفاً مولفه‌های اقتصادی- فرهنگی این نظریه مورد استناد قرار گرفته و کمتر به مقتضیات سیاسی- فضایی فلات ایران پرداخته شده است.روش و داده‌ها: در این پژوهش کوشش گردیده با روش توصیفی- تحلیلی و از منظر جغرافیای سیاسی علل ظهور تداوم و تثبیت دولت پاتریمونیال پیش از پهلوی اول و تا پیش از شکل‌گیری دولت مدرن در ایران تحلیل گردد.یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد مجموعه‌ای از عوامل از جمله بنیادهای محیطی سرزمین ایران از جمله کمبود آب و عدم دسترسی مداوم به آن در تمامی فصول؛ زمینه شکل‌گیری معیشت کوچ‌نشینی را در ایران فراهم می‌نموده است و ظهور انسجام میان قبایل و طوایف مختلف جزء با کارکرد سیاسی سلطان پاتریمونیال امکان‌پذیر نبود. به دنبال آن مازاد تولید زمین‌داران محلی و طبقه سرمایه‌دار شهری توسط دولت پاتریمونیال در قالب خراج تصاحب می‌گردید. از سوی دیگر موقعیت ژئوپلیتیک مخاطره‌خیز ایران موجب می‌گردید که تنها رهبرانی توتالیتر توان ایجاد اتحاد میان طوایف نامتجانس در فلات ایران را در مقابل نیروهای خارجی متخاصم داشته باشند.نتیجه‌گیری: به طور کلی کارکرد پادشاه پاتریمونیال در نتیجه مقتضیات طبیعی و انسانی در ایران؛ منطقی تمامیت خواه و «فوق جامعه» را سامان داده بود که قابل تقلیل به نهادی در کنار سایر نهادهای اجتماعی نبود. مجموعه این عوامل جغرافیایی تطبیق‌پذیری فزاینده‌ای را میان نظریه پاتریمونیالیسم ماکس وبر و الگوی ساخت دولت در ایران پیش از پهلوی اول ایجاد نموده است.نوآوری،کابرد نتایج: در نظریه پاتریمونیالیسم؛ علل تداوم ساخت پادشاهی استبدادی فارغ از لحاظ نمودن ابعاد محیطی تبیین گردیده است. لیکن مطالعه عناصر جغرافیایی تکوین دولت در ایران؛ توان توجیه علل انباشت قدرت در نزد پادشاه را مطابق نظریه پاتریمونیالیسم دارا است.

analyzing the environmental components of the patrimonialism theory in the study of state formation in iran before the first pahlavi era

aim: there have been various theories about how to form an authoritarian government in iran before the first pahlavi, and one of the most important is the patrimonialism theory. from max weber’s point of view, in patrimonialism, a ruling person’s will be considered the only means of organizing and guiding the society. although political power maintained its autocratic form after the first pahlavi, the means of exercising power were applied through bureaucracy and administrative systems. many political science thinkers have welcomed the compatibility of patrimonialism theory with the government evolution in iran before pahlavi. however, in this adaptation, less attention has been paid to the political-spatial requirements of iran. materials methods: this research has attempted to analyze the reasons for the continuation and stabilization of the patrimonial government in iran before the first pahlavi, with a descriptive-analytical method, and from the political geography view. findings: findings show that a set of factors, including the environmental foundations of iran’s land, the lack of water, and the lack of continuous access to it in all seasons, provides the basis for the nomadic livelihood formation in iran. so, the emergence of cohesion between different tribes and ethnic groups was possible only with the patrimonial king’s political function. in addition, the landowners’ production surplus and the urban capitalist class were appropriated by the patrimonial government in the form of tax. on the other hand, the risky geopolitical situation of iran causes only totalitarian leaders to have the ability to create an alliance between incompatible clans in iran against hostile foreign forces. conclusion: these geographical factors have created an increasing compatibility between weber’s theory of patrimonialism and the state-building pattern in iran before pahlavi i.innovation: in general, the patrimonial king functioned due to natural and human requirements in iran had organized the totalitarian logic that could not reduce the king’s political position to alongside other social institutions.