مفهوم‌شناسی «اراده» در روان‌شناسی و تناظریابی آن در منابع اسلامی

قدمت مفهوم «اراده» در متون فلسفی و دینی را می‌توان قریب پانصد سال قبل از میلاد مسیح دانست، لیکن ورود این مفهوم به دنیای روان‌شناسی نوین، با تغییر و تحولاتی روبه‌رو گردید. ازاین‌رو پژوهش حاضر با هدف «مفهوم‌شناسی اراده در گستره دانش روان‌شناسی و تناظریابی آن در منابع اسلامی» شکل گرفت. بدین منظور، در گام اول، «اراده» در روان‌شناسی و مفاهیم متناظر با آن در منابع اسلامی با استفاده از روش معناشناسی زبانی مفهوم‌شناسی شد و در گام دوم، میزان مطابقت این مفاهیم با «اراده» در منابع اسلامی با استفاده از روش «توصیفی» زمینه‌یابی و بررسی گردید. نتایج یافته‌های پژوهش نشان داد: حوزه معنایی «اراده» در لغت و روان‌شناسی با مولفه‌هایی همچون «توانایی روانی، کشش هشیارانه، توانمندی رفتاری، تصمیم‌گیری، مهار خود و رفتار هوشمند» مشخص می‌شود. مفاهیم متناظر با حوزه معنایی «اراده» در لغت و روان‌شناسی، واژگانی از جمله «اراده، طلب، اختیار، رغبت، میل، شوق، شهوه‌، محبه، وُد، تمنّی، انتخاب، مشیت، عزم، صبر، حزم، صریمه، قصد، تحرّی، نیت، امّعه، المنزعه، الهوی، الاصرار، نکث، اهمال، جزم، هم، ابتغاء، قضاء، قدرت، عطوفه و تصمیم» در منابع اسلامی شناسایی شد. نتایج پژوهش در گام دوم نشان داد: مفاهیم «وُد، حزم، امّعه، المنزعه، نکث، اهمال، قضاء، قدرت، عطوفه و تصمیم» با میزان شاخص روایی محتوایی (cvi) 0.625، 0.625، 0.625، 0.75، 0.625، 0.5، 0.5، 0.625، 0.5 و 0.75 حذف و 22 مفهوم دیگر از قرابت مطلوب با اراده در منابع اسلامی برخوردارند.