درک معنای حس مکان در بازسازی مسکونی بم (نمونه موردی: مجموعه مسکونی نرگس)

بحران‌ها در بی‌خانمانی مردمان نقش عمده‌ای دارند؛ به‌طوری‌که بعضی صاحب‌نظران بحران را کاتالیزور وقوع «بی‌مکانی» یا از دست دادن حس مکان می‌شناسند. علاوه بر حجم تخریب مکان در جریان وقوع بحران، عامل دیگری که بر سرعت فرایند بی‌مکانی می‌افزاید، ساخت و سازهای همانند و یکسان شدن مکان‌ها در جریان بازسازی است. افزون براینکه عمده فعالیت‌های بازسازی نیز به ساخت مسکن با دیدگاه کالبدی صرف و بدون توجه به باز آفرینی حس خانه و مکان متمرکز شده و معمولاً از احیای روح اجتماعی – فرهنگی جامعه محلی غفلت شده است. با وجود وقوع بحران‌های طبیعی فراوان در ایران و تاکید روز افزون بر بازتوانی اجتماعی و روحی– روانی در فرایند بازسازی، متاسفانه پایه‌های نظری لازم برای آفرینش «حس مکان» به‌خصوص در شرایط بازسازی بعد از بحران وجود ندارد.این پژوهش درصدد است که درک و معنای سکونت را در بازسازی پس از زلزله بم از منظر ساکنان، صورت‌بندی نموده و بر‌اساس آن پایه‌های نظری مناسب «آفرینش حس مکان» در شرایط بازسازی مسکونی پس از بروز سوانح را تبیین نماید.روش این پژوهش کیفی بوده و از «نظریه زمینه‌ای» در تحلیل داده‌ها و نظریه‌پردازی استفاده شده است. داده‌های مطالعه با انتخاب 21 نفر از ساکنان مجتمع نرگس به شیوه گلوله برفی با مصاحبه ساختاریافته گردآوری شده تا اشباع نظری در نمونه‌گیری به‌دست آید .یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که درک معنای حس مکان از دیدگاه ساکنان بازسازی انجام شده به مثابه «بازتجربه حس سکونت» تلقی و تفسیر می‌شود که در مدل زمینه‌ای این پژوهش در قالب مقولات شرایطی، تعاملی و پیامدی به تصویر کشیده شده است. این حس در گرو وجود شرایط «بیان خویشتن»، «خانه مرکز زندگی» و «زندگی جمعی» بوده است. تعامل ساکنان نسبت به این حس نیز به‌صورت «تعلق پذیری» و «عضویت در خانه گسترده» بروز یافته است و در نهایت نتیجه این تعاملات منجر به «زندگی امیدوارنه به آینده» در ساکنان بوده است. نتایج این مطالعه می‌تواند به‌عنوان پایه نظری «آفرینش حس مکان» در تدوین اصول طراحی شهریِ ابعاد ماهوی و رویه‌ای در بازسازی‌های پس از بحران، امکان احداث مکان‌های مطلوب‌تری را برای ساکنان فراهم آورد.