بررسی الگوها و گونه‌شناسی کالبدی ایوان در خانه‌های تاریخی؛ مطالعه موردی: خانه‌های قاجار و پهلوی‌ اول شهر تبریز

مطالعه‌ی فضاهای معماری ایران و خانه‌های تاریخی نشان‌دهنده‌ی ترکیب و ارتباط سه فضای باز، بسته و نیمه‌باز است. ارتباط بین این سه فضا و به‌طورکلی ارتباط درون و بیرون، یکی از اصول معماری ایرانی است. ایوان به‌عنوان یک فضای نیمه‌باز، علاوه بر ارتباط و فصل مشترک فضاهای باز و بسته، کارکردهای مختلف عملکردی، اقلیمی، فرهنگی و کالبدی دارد. همچنین غالباً معیاری برای تشخیص ارزش و هویت معماری و اجتماعی صاحبان خانه‌های تاریخی محسوب می‌شود. در این پژوهش برای نیل به هدف اول که شناخت و گونه‌شناسی ایوان‌ها در دوره‌ی قاجار و پهلوی اول است از طریق روش توصیفی تحلیلی و مطالعه‌ی تطبیقی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به بررسی گونه‌شناسی و مفهوم ایوان پرداخته شده و در ادامه مبتنی بر مشاهدات میدانی و برداشت‌های صورت‌گرفته از ایوان‌ خانه‌ها، تلاش می‌شود تا ویژگی‌های کالبدی ایوان در دوره‌های قاجار و پهلوی اول بر پایه‌ی دو نظام دقیق »کالبدی و فضایی « و »کارکرد و عملکردی «، تحلیل شود. بعد از ارائه‌ی الگوها و مقایسه‌ی نظام‌های کالبدی در چهار دوره‌ی (اوایل، اواسط و اواخر قاجار و پهلوی اول) یافته‌های زیر به دست می‌آید. با بررسی ایوان‌ها ازنظر الگویی، می‌توان آن‌ها را بر اساس ویژگی‌های نظامی کالبدی خانه‌ها در سه گونه‌ی »ایوان درکل «، »ایوان‌ درمیان « و »ایوان بیرون‌زده « بررسی و دسته‌بندی کرد. درباره‌ی هدف نهایی پژوهش که چگونگی و چرایی تغییرات در ایوان‌ها است این نکته قابل‌بیان است که ایوان، مانند دیگر اجزا و عناصر خانه‌های تاریخی انعطاف‌پذیر بوده و براثر تغییرات ایجادشده در سطح جامعه و معماری، پیکره‌بندی و سازمان فضایی و مخصوصاً کالبد ایوان‌ها تغییر یافتند. در پی تحولاتی که بعد از جنگ ایران و روسیه در ایران پدید آمد، زنجیره‌ای از حوادث به وجود آمد که در دوره‌ی پهلوی اول به اوج خود رسید. مجموعه‌ای از عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، شهری که بر الگوی معماری خانه‌ها و ایوان‌ها اثر گذاشته‌اند. از مهم‌ترین این عوامل که بر تغییرات ایوان‌ها تاثیر زیادی داشتند می‌توان به ارتباط با کشورهای غربی، تضعیف باورها و ارزش‌ها، افزایش جمعیت، تمکن مالی صاحب‌خانه و تحولات نوسازی و شهری اشاره کرد.

The Study of Models and Physical Typology of Porch in Historical Houses; Case Study: Houses of Qajar and Pahlavi Eras in Tabriz

The study of Iranian architectural spaces as well as historical houses demonstrates the combination and connection among the three open, closed, and semiopen spaces. The connection among these three spaces and generally between inside and outside is a principle of Iranian architecture. The porch, as a semiopen space, has various functional, climatic, cultural, and physical functions, besides the common connection between open and closed spaces. Moreover, it is often considered a criterion for identification of the architectural and social value and identity of owners of historical houses. In this study, the descriptiveanalytical method and comparative study are employed through library sources, and the typology and concept of the porch are addressed in order to realize the study rsquo;s first goal, i.e. identifying and typology of porches in the Qajar and first Pahlavi eras. Subsequently, in accordance with field observations and perceptions of the houses rsquo; porch, it is tried to analyze the physical features of the porch in Qajar and first Pahlavi eras based on the two ldquo;physical and spatial rdquo; and ldquo;performance and functional rdquo; precise systems. The findings below are obtained after presenting the models and comparing the physical systems in four eras (early, middle, and late Qajar, and the first Pahlavi). Through investigating the porches in terms of model, they were studied and classified based on the houses rsquo; systematic physical features in three types of ldquo;porch in general rdquo;, ldquo;porch in the middle rdquo;, and ldquo;protruding porch rdquo;. Concerning the key objective of the study, i.e. investigating the way and reason for changes in porches, it is worth noting that like other components and elements of historic houses, the porch is flexible and the changes in society and architecture were followed by the changes in configuration, space organization, and particularly the porches rsquo; body. After the developments occurred in Iran as a result of the IranRussia war, a chain of events was created, reaching its peak in the first Pahlavi era. These events included a series of political, economic, social, cultural, and urban factors affecting the architectural model of houses and porches. The relationship with Western countries, the weakening of beliefs and values, the increased population, the financial ability of the owners of the houses, as well as the renovation and urban developments can be referred to as the key factors with a great effect on changes in the porches.