بازشناسی ضرورت‌ها، کارکردها و انواع فضاهای زیرزمینی سنتی با تاکید بر تجارب ایرانی

استفاده از فضاهای زیرزمینی یکی از مهم ترین روش‌های زندگی و سکونت در طول تاریخ بوده‌است. تجلی این مهم در دوره های گذشته، یکی از گونه های مهم فضایی در مقیاس بنا و سکونتگاه در مناطق مختلفی از جهان محسوب می شود. مطالعه چیستی، چرایی، ضرورت‌ها و چگونگی استفاده از این نوع فضاها و ویژگی‌های آن در نقاط مختلف جهان مسئله اصلی این تحقیق است. هدف این نوشتار، مطالعه علل، ضرورت‌ها، چگونگی استفاده از فضاها و سکونتگاه‌های زیرزمینی و انواع آن در ایران و جهان است. مقاله حاضر که با روش تحقیق تحلیلی و قیاسی و مطالعه نمونه های موردی انجام شده‌است، نشان می دهد که این نوع فضاها از دوره های گذشته تاکنون با علل و ضرورت‌های گوناگونِ اقلیمی، دفاعی و امنیتی، اعتقادی، ویژگی‌های محیطی و توپوگرافی، اقتصادی در قالب فرم‌های متنوع مورداستفاده قرار گرفته اند. فضاهای زیرزمینی از مزایای ایمنی و امنیت، ثبات دمایی و تغییرات دمایی اندک برخوردار است و محیطی مساعد برای زیست انسان و نیازهای حیاتی وی از قبیل ذخیره و نگهداری احشام و مواد غذایی فراهم می نماید. اغلب سکونتگاه‌های زیرزمینی در دو گونه اصلی سکونتگاه‌های زیرزمینی در مناطق مسطح و بدون شیب و سکونتگاه‌های کوه پایه ای و صخره ای در زمین‌های شیب دار قرار می گیرند. این نوع سکونتگاه‌ها در چین و مناطق شمال آفریقا، به‌ویژه تونس با ضرورت‌های اقلیمی، امنیتی و محدودیت‌های محیطی ایجاد شده اند. در ایران سکونتگاه‌های گونه اول در مناطق کویری مانند نوش آباد و سکونتگاه‌های گونه دوم در مناطق کوهستانی شمال غرب ایران مانند روستای کندوان، از نمونه های بارز به‌شمار می روند. به‌طورکلی ضرورت‌های امنیتی، اقلیمی و طبیعی از علل اصلی پیدایش و کارکرد این فضاها بوده‌است. حفاری زمین، تپه ها و کوه‌ها و پناه بردن به زیرزمین، علاوه بر حفاظت انسان و دارایی هایش، فضاهایی ماندگار در طول تاریخ به‌وجود آورده‌است. این فضاها به‌دلیل منظر درونی و بیرونی منحصربه‌فرد، از جذابیت و خاطره انگیزی بالایی به‌ویژه برای گردشگران و غیرساکنان برخوردارند. توجه به ویژگی‌های مثبت این فضاها به‌ویژه در روستاها می تواند در حفظ هویت بومی آن‌ها نقش موثری ایفا نماید.

Redefinition of Necessities, Applications and Typologies of Underground Spaces in Approaching Iranian Experiences

Utilization of underground spaces is one of the most important methods for human life in all ages. These spaces are seen as architectural units and settlements in harsh climates and unsafe and topographic environments. This paper studied the reasons, necessities and different dimensions of underground spaces and settlements. The method of the research is analytical and descriptive, and it is aimed at studying the necessities, typologies, and qualities of underground spaces and settlements in Iran and the world. The study showed that these spaces were used in a variety of forms with different reasons and necessities including climatic issues, defense and safety, religion, environmental, typographic and economic specifications. Underground spaces have basic potentials such as health and safety, heat preservation and stable climatic conditions. They provide a good environment for the living of humans and answer their needs including livestock spaces and storing food materials. Underground settlements are mostly of two types -those that are built in flat areas and those that are built in sloping areas. In China and the North Africa, especially in Tunisia, these settlements have been built with climatic and safety necessities and environmental limitations. In Iran, settlements of the first type can be found in desert areas such as Noshabad and settlements of the second types can be found in mountainous areas of northwestern Iran such as the village of Kandovan. In general, security, climatic and natural necessities have been the main reasons for the emergence and functioning of these spaces. The excavation of land, hills and mountains and the sheltering of the underground, in addition to the protection of man and his possessions, have created lasting spaces throughout history. These spaces are very attractive and memorable, especially for tourists and nonresidents, due to their unique interior and exterior views. Paying attention to the positive features of these spaces, especially in rural areas, can play an effective role in preserving their native identity.