بازخوانی مولفه‌های مدرنیته در عصر قاجار بر اساس روزنامه تمدن

مدرنیته در غرب، محصول جست‌و‌جوی روشنگرانه در زمینه‌های مختلف فکری بود. این جست‌وجو از رنسانس آغاز شد و پس از اصلاحات فکری و دینی و انقلاب صنعتی، مدرنیته به عنوان محصول این فرایند رخ نمود. رسانه‌های چاپی، به عنوان میانجی اطلاعات و آگاهی‌ها، نقش بسزایی در پیدایش دانش، فرهنگ و بینش جدید، و به‌طور کلی، شکل‌گیری مدرنیته ایفا کردند. در ایران، پیش از وقوع انقلاب مشروطه، مولفه‌های سازنده مدرنیته از سوی منابع مختلف، مطرح و در انقلاب مشروطه، برخی از آنها مانند آزادی و قانون به خواست اصلی مشروطه‌خواهان تبدیل شدند. یکی از منابعی که در شناخت جامعه نسبت به این مولفه‌ها نقش داشت، مطبوعات بودند که در این مقطع از تاریخ، رسانه اصلی کشور محسوب می‌شدند. از این رو، در صدد بازخوانی نحوه انعکاس مولفه‌های مدرنیته در نشریات سال‌های 1330 ـ 1320 ه.ق برآمده‌ایم. مقاله حاضر با استفاده از چارچوب مفهومی مبتنی بر مفهوم مدرنیته، مطالعات نظری مبتنی بر نظریه‌های مدرنیته و میانجی‌گری رسانه‌ها و مدرنیته بومی،‌ با روش تحلیل محتوای کیفی، محتوای روزنامه تمدن سال 1325 ه.ق را بررسی کرده‌است. 12 شماره از تمدن با نمونه‌گیری به روش سیستماتیک انتخاب و به لحاظ متغیرهای مولفه‌های مدرنیته در مطلب، جهت‌گیری نسبت به هر یک از مولفه‌ها، منابع مشروعیت ساز و دلالت‌های ضمنی تحلیل کیفی شده‌است. نتایج نشان می‌دهد عمدتاً آرمان‌های اجتماعی انسان مدرن در این نشریه انعکاس یافته‌است؛ جهت‌گیری نسبت به مولفه‌ها با آنچه در غرب پذیرفته شده‌است، انطباق کامل ندارد. از منابع مذهبی و سنت‌های ایرانی برای مشروعیت‌بخشی به استدلال‌‌ها پیرامون پذیرش یا طرد مولفه‌ها استفاده شده و دلالت‌های ضمنی، مبین شرایط اجتماعی کشور است که متن در آن تولید شده و هر مولفه‌ای، با توجه به ویژگی‌های این بافت اجتماعی مورد تحلیل قرار گرفته‌است.