ایران، کلان ـ وطن ایرانیان؛ مطالعه موردی عصر صفوی

آغاز هویت ایرانی همواره مورد بررسی و مناقشه پژوهشگران بوده، اما هنوز اجماعی بر چیستی و زمان تکوین هویت ایرانی به دست نیامده است. وجود کلان‌ ـ وطن در یک جامعه از نشانه‌های اصلی وجود هویت جامعه‌ای است. با این فرض که هویت جامعه‌ای و تلقی حاملان آن از وطن در هر دوره‌ای رابطه‌ای مستقیم با همدیگر دارند، پرسش اصلی این تحقیق این است که آیا در دوره صفوی، ایران به عنوان کلان‌ ـ وطن ایرانیان عصر صفوی شناخته شده بود؟ برای یافتن داده‌های تحقیق به متون ادبی و تاریخی عصر صفوی و کمی پس از انقراض سلسله صفوی مراجعه شد و با دسته‌بندی و استناد به آنها چنین به نظر می‌رسد که در نیمه دوم عصر صفوی، کلان‌ ـ وطن ایران برای بخش‌هایی از جامعه ایران که شواهد و اسنادی از حس وطن‌دوستی آنها در منابع موجود است، در کنار وطن‌های زادگاهی و ولایتی شناخته شده و مورد تعلق و دلبستگی بود. از این رو، رواج واژه ایران و تکرار رو به افزایش آن در متون عصر صفوی از نخستین نشانه‌های تکوین کلان‌ ـ وطن ایران است. انتساب به ایران که هم از سوی ایرانیان و هم غیر ایرانیان برای تشخص ایرانیان به کار رفته است و مواردی از اظهار صریح ایران به عنوان وطن ایرانیان، از دیگر نشانه‌های تشخّص کلان‌ ـ وطن ایران هستند.