بررسی تطبیقی وصیت‌نامه‌های اصلاحی اندیشمندان ایران و عثمانی: مستشارالدوله و فواد پاشا

در قرن نوزدهم دولتمردان و اندیشمندان ایرانی و عثمانی برای پیشرفت و ترقی، راهکار‌هایی به حکومت‌های کشور خویش ارایه دادند و خود نیز برای اجرای اصلاحات در جامعه تلاش کردند. هر چند راهکار‌های آنها در برخی از جنبه‌ها عملی شد، ولی برنامه اصلاحات آن‌گونه که انتظار داشتند پیش نرفت. به همین خاطر، فواد پاشا و عالی پاشا، از اصلاح‌گران عثمانی در اواخر عمر، اصلاحات پیشنهادی خود را به صورت وصیت‌نامه سیاسی به سلطان عثمانی ارایه دادند. وصیت‌نامه‌های آن دو، از همین زمان با تاریخ ایران نیز ارتباط پیدا کرد؛ از یک طرف نقش ملکم در نگارش آن وصایا مطرح شد و از طرف دیگر میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله، بعدها وصیت‌نامه‌ای نوشت که مشابه وصیت‌نامه فواد پاشا بود. بررسی تطبیقی متن وصایا، احتمال دخالت ملکم، و تاثیرپذیری مستشارالدوله از فواد پاشا مساله‌ای است که در تحقیق حاضر با روش تحلیلی متکی بر پژوهش تاریخی، مورد بررسی قرار گرفته است.