خودای‌نامگ در بندهشن (گزارش تاریخ ساسانیان در بندهشن)

متن‌های زردشتی فارسی میانه که پس از واژگونی شاهنشاهی ساسانیان و در سدة سوم هجری/ نهم میلادی، بر بنیاد ترجمه‌ها و تفسیرهای اوستای روزگار ساسانیان تدوین و گردآوری شده‌اند، برای شناخت دین، فرهنگ و تاریخ ساسانیان اهمیت چشمگیری دارند. یکی از این متن‌ها، کتاب بُنْدَهِشنْ (= آفرینش آغازین/ آفرینش بنیادین) است که گنجینه‌ای از دانش و آگاهیهای زردشتی است و بسیاری از اسطوره‌ها و افسانه‌های کهن ایرانی را از نابودی دور نگاه داشته است. احتمالاً گردآوری و تالیف اولیة این کتاب در پایان دورة ساسانیان انجام شده بود، امّا مدوِّنِ نهایی بندهشن در سدة سوم هجری، با بهره‌گیری از منابع گوناگون دینی و تاریخی آگاهیهای دیگری به این کتاب افزوده است. در فصل 33 بندهشن به نام «دربارة گزندی که هزاره هزاره به ایرانشهر آمد،» چکیده‌ای از تاریخ ایرانیان از آغاز آفرینش تا آمدن تازیان به ایرانشهر و مرگ یزدگرد سوم آمده است و آنگاه بر بنیاد پیشگویی‌های زردشتیان، سرنوشت آیندة ایرانشهر تا پیدایی سوشیانس گزارش شده است. آگاهیهای درست این فصل دربارة کوشش اردشیر بابکان برای نابودی کَذَگْ خُوَتایان (= ملوک ‌الطوایف) و آراستن دوبارة دین زردشتی؛ جنگ‌های شاپور دوّم با تازیان؛ خشکسالی هفت سالة دورة پیروز و تاخت و تازهای هپتالیان؛ پیدایی مزدک در دورة قباد و نابودی او با پایمردی خسرو انوشیروان و نبرد او با هون‌ها، و سپس آمدن تازیان به ایرانشهر در دورة یزدگرد سوم تا مرگ او، همگی بر بنیاد خودای‌نامگ (تاریخ ملّی ایرانیان) نگاشته شده‌اند، و ازاین‌رو باید بندهشن را چنان منبعی سودمند برای مطالعة تاریخ ساسانیان نگریست.

Khwadāy-Nāmag in Bundahišn: The account of Sasanid history in Bundahišn

Middle Persian Zoroastrian texts prove instrumental in illuminating the religion, culture and history of the Sasanian era. Compiled after the fall of Sasanid empire and in the ninth century of the common era, these texts drew on the ‘translations’ and Avestan interpretations at the Sasanid period. One such text is Bundahišn, literally meaning ‘Primal creation’, which is a trove of Zoroastrian knowledge, preserving many ancient Persian myths and legends. Chances are that the original writing of the book was completed at the end of the Sasanid era. New information was added to the final version in the ninth century of the common era by drawing on a variety of religious and historical sources. In Chapter XXXIII of the book, the section on “the afflictions which befell Ērānšahr in each millennium” presents a synopsis of the Persian history from the creation to the coming of Arabs to Ērānšahr and the death of Yazdgerd III; it then gives an account of Ērānšahr’s fate until the emergence of Saošyant on the basis of the Zoroastrian foretelling. This research is a comparative and analytical study. It compares the information about Sasanids contained in this Chapter with that provided in the historical sources of the Islamic era. It will show that the following stories are based on KhwadāyNāmag and the Bundahišn must therefore be regarded as useful sources for studying the Sasanid history. The accounts provided in the book are: Ardašīr Bābakān’s efforts to annihilate feudalism and reestablish Zoroastrianism, Shāpūr II’s battle against Arabs, sevenyear drought in Pirūz’s time and Hephthalites’ incursions, the emergence of Mazdak in Qubād’s time and his death through Khusraw Anūširvān’s stamina, his battle against Huns, and the coming of Arabs to Ērānšahr in Yazdgerd III’s time until his death.