بازتاب باورهای زروانی در قصّه‌های عامیانۀ مکتوب ایرانی (مورد پژوهانه: داراب‌نامه و قصّۀ حمزه )

تاریخ عهد ساسانی یکی از مهم ترین ادوار تاریخی اجتماعی و سیاسی اعتقادی سرزمین ایران است. مطالعه جنبه های اعتقادی و باورداشتی مردم ایران در این برهه تاریخی، در بافت متون ادبی و عامیانه، پژوهشی در خور توجه است. زروانیسم یکی از مهم ترین و فلسفی ترین مکاتب اندیشگانی و اعتقادی ایران در برهه تاریخی ساسانیان است که تاثیر مستقیمی بر روایات و قصه های عامیانه داشته است. زروان، چنانکه از متون پهلوی برمی‌آید، خدایی مستقل بوده و در راس اهورامزدا و اهریمن، دوگانه گرایی زرتشتی را تحت تاثیر قرار داده است. این جستار در قالب پژوهشی بینارشته ای و به شیوه توصیفی تحلیلی در پی خوانشی تاریخی اعتقادی از دوره ساسانی بر پایه متون عامه است. از میان امهات متون قصه‌های عامیانه مکتوب ایرانی دو قصه داراب‌نامه طرسوسی و قصه حمزه گزینش شده است. دلیل گزینش این دو قصه همسانی یا تقریب بُن مایه، زبان و زمان آنها و نیز میزان بازتاب مولفه‌های زروانی در آنهاست. مسئله این پژوهش این است که زروانیسم چه تاثیری بر متون عامه داشته است، جلوه باورهای این آیین در این متون شامل چه مولفه‌هایی است و بسامد کدام باور بیش از دیگر باورهاست؟ به نظر می‌رسد متون عامه‌ای که دارای بُن‌مایه‌های حماسی اساطیری و مربوط به دوره تاریخی ساسانیان هستند، بیش از دیگر متون با این باورها درآمیخته اند. چنانکه میزان بازتاب این باورها در داراب‌نامه بیش از قصه حمزه است. مهم ترین باورهای زروانیِ بازتاب یافته در این دو قصه شامل این موارد است: فال‌گیری و اسطرلاب‌نگری، نگاه منفی به زن، سرنوشتِ محتوم، اعتقاد به جزا و پاداش این جهانی، نکوهش آز، بازتابِ معنادار اعداد رمزی هفت و دوازده، بخت و اقبال، حضور پربسامد حکیمان و خلقت‌های گوناگون و فراواقعی. اسطرلاب نگری با 48 مورد، عدد رمزی هفت با 36 مورد، محتوم بودنِ سرنوشت با 30 مورد، حضور حکیمان با 29 مورد، خلقت‌های گوناگون و فراواقعی با 29 مورد، عدد رمزی دوازده با 26 مورد، نگاه منفی به زنان با 25 مورد، جزا و پاداش این جهانی با 12 مورد، بخت و اقبال با 8 مورد و  نکوهش آز با 7 مورد به ترتیب بیشترین بسامد را دارا هستند

A study on reflection of Zarwani Beliefs in Iranian Written Folk Tales (Case study: Darabnameh and Hamza’s story)

The history of the Sassanid era is one of the most important historicalsocial and politicalreligious periods of Iran. The study of the doctrinal and ideological aspects of the Iranian people in this historical period, in the context of literary and folk texts, is a remarkable research. Zarwanism is one of the most important and philosophical schools of thought and belief in Iran during the Sassanid historical period that had a direct impact on folklore and folk tales. This research is in the form of interdisciplinary research and descriptiveanalytical method following a historicaldoctrinal reading of the Sassanid period based on folk texts. Among the most important texts of Iranian written folk tales, two stories of Darabnameh Tarsousi and the story of Hamzeh have been selected. The reason for choosing these two stories is their similarity or approximation, their language and time, as well as the degree of reflection of Zarwani components in them. The issue of this research is what effect has Zarwanism had on folk texts, what are the components of the beliefs of this religion in these texts, and which belief is more frequent than other beliefs? It seems that popular texts that have epicmythological themes and belong to the Sassanid historical period, more than other texts are associated with these beliefs. The most important Zarwani beliefs reflected in these two stories include, namely, divination and astrology, negative view of women, inevitable destiny, belief in the punishment and reward of this world, condemnation, meaningful reflection of the symbolic numbers seven and twelve, luck, the frequent presence of sages and various and surreal creations. The article concludes that astrology with 48 cases, code number seven with 36 cases, inevitability of fate with 30 cases, presence of sages with 29 cases, various and surreal creations with 29 cases, code number twelve with 26 cases, negative view of women with 25 cases, punishment and the reward of this world with 12 cases, luck with 8 cases and condemnation with 7 cases have the highest frequency, respectively.