مناسبات تولید کشاورزی در شیوۀ تولید زمینداری ایران دوران میانه تا پیش از گسترش اقطاع‌داری

یکی از مهم‌ترین شاخص‌‌ها برای شناخت و تبیین هر ساختار اقتصادی و شیوۀ تولیدی در تاریخ اقتصادی، فهم مناسبات تولید موجود در آن ساختار است. مسئلۀ اصلی در‌‌ این مقاله نیز فهم و تبیین مناسبات تولید زمینداری در اقتصاد کشاورزی ایران تا پیش از تسلط ترکان سلجوقی بر‌‌ایران و گسترش اقطاع‌داری توسط‌‌ایشان می‌باشد. مدعای اصلی مقالۀ حاضر‌ این است که تا پیش از گسترش و تثبیت اقطاع‌داری در زمان سلاجقه و متعاقب آن، گسترش مناسبات تولید «مزارعه» در تولید کشاورزی اکثر مناطق‌‌ایران، مناسبات تولید کشاورزی معهود و غالبی که در فلات‌‌ایران مرسوم بود، مناسبات تولید مبتنی بر «بهرۀ ثابت مالکانه» بود که گسترده‌ترین شکل مناسبات تولید در‌‌ایران تا قبل از تسلط سلاجقه خصوصاً در زمین‌‌های دیوانی و اربابی بوده است. در‌‌ این مقاله با تکیه بر مالکیت ابزار تولید به بررسی و تبیین مناسبات تولید موجود در انواع زمینداری در فلات‌‌ایران از زمان ورود اسلام تا تسلط سلاجقه پرداخته شده است و با‌ این روش نشان داد‌ه‌ایم که‌ این مدل از مناسبات تولید کشاورزی (بهرۀ ثابت مالکانه) برخلاف مناسبات تولید مزارعه، در ذات و کارکرد خود امکان پیشرفت نیرو‌های تولیدی و انباشت سرمایه و در نتیجه پیشرفت و گسترش تولید را فراهم می‌کرد و شاید رمز شکوفایی اقتصادی و حیات مادی و متعاقب آن شکوفایی فرهنگی، علمی ‌و هنری ایران اسلا‌می‌ که در تاریخ به دوران شکوفایی تمدن اسلا‌می‌در چهار قرن اولیه معروف گشته است، در همین موضوع نهفته باشد.