خاستگاه برآمدن اهوره‌مزدا در کتیبه‌های هخامنشی

در کتیبۀ سلطنتی داریوش در بیستون، خدای بزرگ پارسیان، اهوره مزدا، نقش بسیار فعالی ایفا می کند، چنانکه نام اهوره مزدا یکی از پربسامدترین واژگان به کاررفته در این کتیبه است. به عبارت دیگر، می توان او را خدای حامی داریوش، دودمان شاهی و از همه مهمتر خدای مشروعیت بخش سلطنت هخامنشیان قلمداد کرد. حضور این خدا در کتیبه بیستون، با حضور بالنسبه کمرنگ ً تر وی در دیگر منابع معاصر دوره هخامنشی در تقابل است. عموما اطلاق چنین نقشی برای اهوره مزدا با زرتشتی بودن هخامنشیان و یا وام گیری آنان از متون اوستایی توجیه می شود. با وجود این، مقایسه عناصر دینی کتیبه های هخامنشی و متون اوستای کهن تفاوت های بنیادینی را میان این دو نشان می دهد. از این رو، مسئله خاستگاه اهوره مزدا در میان پارسیان و دلایل انتساب چنین نقش مهمی به این خدا در کتیبه بیستون باید از منظر دیگری غیر از زرتشتی بودن هخامنشیان بررسی شود. اهمیت طرح چنین موضوعی در آن است که می تواند ارزیابی مجددی از سازوکار مشروعیت بخشی سیاسی هخامنشی ارائه دهد. مقاله حاضر با بررسی مجدد متون معاصر با هخامنشیان، که حاوی اطلاعاتی در خصوص دین پارسی هستند، در تلاش است تا خاستگاه اهوره مزدای پارسی و دلایل اعتلای وی را در کتیبه بیستون نشان دهد. در این بررسی، سنجش عناصر دینی کتیبه های هخامنشی با متون کهن هندوایرانی و دیگر منابع نشان می دهد که پرستش اهوره ً مزدا احتمال گونه ای پیش زرتشتی از مزداپرستی است که در آن وی تنها به عنوان خدای آسمان پرستیده می شد. در واقع برکشیده شدن اهوره مزدا، که نخستین بار در کتیبه بیستون قابل مشاهده است، توسط داریوش انجام شد تا در غیاب حق جانشینی موروثی و برای مقابله با بحران مشروعیت پادشاهی خود، سلطنتش را گزینشی آسمانی نشان دهد. گذشته از این، به نظر می رسد چنین تصویری از اهوره مزدا با الگوبرداری از مضامین سیاسی میان رودانی صورت گرفته که چنین رویکردی در آن قدمتی دیرینه داشته است.