چشم‌زخم در میانه دین و جادو؛ مطالعه موردی سنت‌های وابسته به چشم‌زخم در روستای پیربالا، آذربایجان شرقی

هدف از انجام این پژوهش بررسی باورها و آداب و رسوم مرتبط با چشم‌زخم در چارچوب مردم‌شناسی دین و آیین است. در مردم‌شناسی دین همواره میان مناسک دینی و جادویی تفاوت‌هایی ترسیم شده است. در این پژوهش ابتدا به ارایه تعاریف مشخص از دین و جادو از منظر مردم‌شناختی پرداخته خواهد شد و سپس مبتنی بر آن تعاریف مجموعه باورها و آداب و رسوم وابسته به چشم‌زخم در روستای پیربالای آذربایجان شرقی بررسی شده و درهم‌آمیختگی عناصر جادویی و دینی در آن باورها و مناسک تجزیه و تحلیل می‌شود. روستای پیربالا در هجده کیلومتری جنوب‌غربی شهرستان مرند از توابع استان آذربایجان شرقی قرار دارد. داده‌های مورد مطالعه در این پژوهش از طریق مشاهدات میدانی و ثبت مصاحبه با ساکنان آن روستا گردآوری شده و درون چارچوب پژوهشی مذکور تجزیه و تحلیل شده است. تمایزهای موجود میان عناصر دینی و جادویی در عمل و در بطن زندگی روزمره چندان هم پررنگ و مشخص نبوده و نتایج این پژوهش درهم‌آمیزی قابل توجهی را میان آن‌ها نشان می‌دهد. اصل و منشا باور به چشم‌زخم اکنون برای اهالی پیربالا خصلتی دینی دارد و به‌طور دقیق از گفتمان دینی حاکم بر فرهنگ شیعی برمی‌خیزد. با این‌حال از شواهد قوم‌نگاشتی چنین برمی‌آید، ورای این باور دینی و در سطوح پایین‌تر، رفتارها، سلوک و ابزارهایی در زمینه دفع چشم‌ بد نمایان می‌شوند که از ساحت دینی فراگذشته و مواجهه‌ای تجربی و انسانی‌تر را با نیروهای شرّ دامن می‌زند.