بررسی تطبیقی و تحلیلی تاویل های عرفانی نجما الدین رازی و نظام نیشابوری

عرفا و صوفیه به تاویل و باطن قرآن توجه بسیار کرده‌اند. از این رهگذر، برداشت‌های ویژه‌ای از آیات قرآن دارند و مبانی نظری و سیروسلوک عرفانی خود را با آن سنجیده‏اند. ازجمله، نظّام نیشابوری -ادیب و عارف سده هشتم یا نهم قمری- در غرایب‌القرآن و رغایب‌الفرقان آیاتی از قرآن را، پس از تفسیر، تاویل کرده است؛ گرچه در این کتاب، او از مبانی اعتقادی و روش «تاویلات نجمیه» اثر پذیرفته که نجم‏الدین رازی نگاشته است، عارف نامی سده هفتم که به دایه شهرت داشت. نیشابوری خود نیز به این اثرپذیری اشاره می‏کند و می‏گوید تاویل‏هایی را از میان گفته‏های رازی انتخاب کرده است که به امکان «جمع» نزدیک‏تر باشد، تاویل‏هایی که در آن جنبه‌های ظاهری و باطنی آیات قران، هر دو، در نظر گرفته شده‌است. او نوشته‏های رازی را با روش‏های گوناگون تلخیص می‌کرد، تغییرات ادبی یا محتوایی در آن می‏داد و گاه، مطالبی را بدان می‏افزود. وی آیاتی را از دیدگاه خود تاویل کرده است، اما حتی این تفسیرهای مستقل هم در چارچوب مبانی و روش تاویلی عارفانی مانند نجم‌الدین رازی قابل ارزیابی است. نیشابوری با ادبیات عرب به‏خوبی آشنا بود و ذوق عرفانی بسیاری داشت. بدین‏ترتیب، بررسی تطبیقی تاویل در آثار این دو دانشور می‏تواند نگرشی تازه به گفته‏های آنان به وجود آورد؛ در این مقاله، با روشی توصیفی وتحلیلی، این تاویل‏ها را بررسی کرده‏ایم.