تساهل و مدارا در تصوف اسلامی ( بر اساس متون نثر از آغاز تا پایان سده چهارم قمری)

تساهل و مدارا در عرصه های گوناگون و به دلایل مختلفی پدید می آید. گاه، منفعت‏طلبی موجب مدارا با گروه های متنازع می گردد و گاه، پشتوانه فکری دیگری دارد. در میان برخی عارفان، روحیه تساهل و مدارا به‏سبب آمیختن قواعد عالم وحدت و کثرت پدید می آید؛ بدین معنی که آنان در عالم وحدت باقی مانده، و خواسته اند که با نگاه وحدت‏گرایانه به عالم کثرت بنگرند؛ پس، به خلط مراتب و آمیختن قواعد روی آورده اند. درحقیقت، این گروه وارد اجتماع می شوند،‌ اما می خواهند با قواعد عالم وحدت بازی کنند. جبر اندیشی و در عمل° «صلح کل بودن» از جلوه های مهم این نگاه به شمار می رود. در میان تساهل‏گرایان، گروه دیگری نیز هست که رفتارشان منشا اعتقادی و فقهی دارد؛ این گروه تحت تاثیر رواج برخی اندیشه های مداراگر در فقه اهل‏سنت قرار دارند و علت تساهل‏پیشگی آنان پیروی از فقها در این زمینه است. گذشته از انگیزه‏هایی که برای روی‏آوردن به تساهل بیان شد،‌ دسته دیگری نیز از این شیوه به‏عنوان حربه ای اخلاقی و اجتماعی بهره می برند. این رفتار ناشی از عطوفت وجودی این عارفان است و از این راه مردم را مجذوب خود می‏سازند؛ پیروان این نگرش با ستمگران نیز تقیه پیش می گیرند تا از آسیب‏های بزرگ جلوگیری کنند. در این پژوهش، برآنیم که این نگاه های متفاوت را با تشریح بیشتر مبانی نظری، و بررسی شواهد و نمونه های تاریخی تبیین نماییم.