بررسی و نقد جریان جبرگرایی عرفانی در دفاع از ابلیس

پژوهش و تحقیق در خصوص مسیله ابلیس همواره برای متفکران، اهمیت فوق‌العاده‌ای داشته است و در این میان، عارفان مسلمان با رویکرد تاویلی و برداشت‌هایی بر پایه معرفت ذوقی و شهودی و با بیانی رمزی و شطحی جایگاه منحصر به فردی را به خود اختصاص داده‌اند. رویکرد مبتنی بر قبول جبر و اراده ازلی در شقاوت ابلیس و نافرمانی او در سجده بر آدم(ع)، رویکردی است که برخی عارفان اسلامی، به ویژه پیروان مکتب سُکر، به جهت توجیه نافرمانی وی، بدان پرداخته‌اند. از آنجاکه زایش اندیشه نمی‌تواند صرفاً مرهون تلاش خالص نظری باشد و همواره از مبادی و عوامل برون‌متنی نیز متاثر است، به نظر نویسنده دست‌کم می‌توان چهار مبدا برای شکل‌گیری این نظریه در میان برخی عارفان اسلامی برشمرد که عبارت‌اند از: 1. اعتقاد به جبر اشعری، 2. اعتقاد به وحدت شخصیه وجود، 3. استفاده از ظواهر آیات، 4. تمسک به برخی اخبار و روایات. در این مقاله با بیان نمونه‌هایی از این رویکرد در آثار منثور و منظوم عارفانی چون منصور حلاج، احمد غزالی، عین‌القضات همدانی، رشیدالدین میبدی و عطار نیشابوری، به تبیین ریشه‌ها و مبادی یادشده و سپس به نقد و بررسی آنها می‌پردازیم.