نظام‌مندی دیدگاه سعیدالدین فرغانی در تبیین قاعدۀ عرفانی «اجمال و تفصیل»‏ مطالعۀ موردی: تبیین مراتب نظام هستی

مساله اصلی پژوهش حاضر بر مبنای تحلیل قاعدۀ «اجمال و تفصیل» و کاربست آن در تبیین مراتب نظام هستی از منظر سعیدالدین فرغانی شکل گرفته‌است و پاسخ به جوانب مساله فوق را به روش تحلیلی اسنادی دنبال کرده‌است. «اجمال و تفصیل» یا «جمع و فرق» از مبانی کلیدی و تاثیرگذار در عرفان نظری است. به باور اهل معرفت، موجودات در مراتب بالاترِ هستی، معمولاً دارای گونه‌ای از کلّیت و شمول وجودی هستند که با حفظ وحدت و اجمال خود، وجودِ جمعیِ کثراتِ مادون خود هم هستند. با اینکه کثرات مادون در آن موطن عالی مجال ظهور ندارند، اما تنزّل آن حقیقتِ اجمالی، تفصیل حقایقِ مندرج در آن را به همراه خواهد داشت. فرغانی مبتکر این قاعده عرفانی نیست، اما توانست آن را در نظام عرفان نظری، به‌خوبی پردازش کند. ردّ پای این قاعده کلی را در جای‌جای هستی‌شناسیِ فرغانی می‌توان یافت، به‌گونه‌ای که او در ارائه یک تحلیل نظام‌مند و سازوار دربارۀ چگونگی و چرایی تنزل تجلی وجود در مراتب هستی، از این قاعده بیشترین بهره را برده‌است. وی بر پایۀ این قاعده توضیح می‌دهد که چگونه تجلی حق تعالی، ابتدا در تعین اول، مجمل بود و سپس در تعین ثانی مفصل شد و این تفصیل تعین ثانی، در قلم اعلی مجمل شد و این اجمال قلم، در لوح تفصیل یافت و این سلسله به همین ترتیب در مجرای عرش و کرسی و عنصر اعظم و ارکان اربعه و افلاک و موالید ثلاث و آدم و خلفای او و پیامبر اکرم (ص) و خلفای ایشان به سیر خود ادامه داد و در نهایت به نقطه پایانی عمر دنیا و مبدا قیامت منتهی می‌شود. فرضیه این تحقیق آن است که فرغانی یکی از بهترین تبیین‌های قاعدۀ «اجمال و تفصیل» را ارائه داده و از این قاعده به گونه‌ای کاملاً کاربردی در تحلیل مراتب نظام هستی بهره برده‌است.

the coherence of saeed al-din farghani’s view in explaining the mystical rule of ‘summaries and details’explaining the levels of existence: a case study

“summaries and details” (ejmal and tafsil) or undifferentiation and differentiation (jam’e and tafraghe) is one of the key and influential foundations in the science of theoretical mysticism. according to the mystics as men of inner world, beings in the higher levels of existence usually have a type of existential totality and inclusiveness that while preserving their unity and undifferentiation, are the collective existence of lower multitudes too. although these multitudes do not have a chance to appear in higher abodes, but the descent of that summary and collective truth will bring about details and divisions and emergence of multiple comprehensive realities included in it. although, faraghani is not the first one who originally put forth this mystical rule, but he was the one who was able to theorize it well in a system of theoretical mysticism. he has made the most use of this rule in presenting a coherent and systematic analysis of how and why the manifestation of truth declines in the lower levels of existence.