عرفان و اخباری‌گری در اندیشۀ میرزا محمد اخباری (م. 1232ه.ق) پژوهشی در روابط جریان‌های اجتهادی، اخباری و صوفی در نیمۀ نخست سدۀ سیزدهم

میرزا محمد اخباری، یکی از علمای اخباری است که به‌واسطۀ آثار متعددش در انتقاد تند علیه مجتهدان شناخته شده‌است. در پژوهش حاضر، سویۀ کمتر شناخته شدۀ اندیشه و آثار میرزا محمد اخباری، که شامل گرایش‌های عرفانی اوست، بررسی گردیده و تاثیر بافت فکری زمانه، که دوران ستیز سه گفتمان اجتهادی، صوفیانه و اخباری در دهه‌های نخست سدۀ سیزدهم قمری بود، بر بُعد عرفانی اندیشۀ او واکاوی شده‌است. پرسش‌های پژوهش حاضر چنین‌اند: ارتباط میرزا محمد اخباری با تصوف و عرفان در آثار و زندگی‌ وی چه نمودهایی داشته‌است؟ تا چه اندازه‌ای از اخباری‌گری تاثیر پذیرفته‌است؟ نتایج تحقیق حاکی از آن است که مواضع میرزا محمد اخباری دربارۀ عرفان و تصوف، از ادبیات تندش در برابر مجتهدان تاثیر پذیرفته‌است. میرزا محمد اخباری با استفاده از دوگانۀ عرفان/تصوف، از عرفان دفاع و از تصوف انتقاد می‌کند. او رساله‌هایی در حکمت عرفانی نگاشته و با برخی از صوفیه در ارتباط بوده‌است. میرزا محمّد، متصوفه را به مجتهدان و عارفان را به اخباریان تشبیه کرده و صوفی و مجتهد را به جهت بدعت‌گزاری و وابستگی به اهل سنت مشابه هم فرض کرده‌است. در عین حال، او با توسعه دامنۀ مصادیق عارف و دفاع از شخصیت‌های صوفی، که مورد نکوهش علما بوده‌اند، عملاً در جدال مجتهدان و صوفیه، جانب صوفیه را گرفته‌است.

mysticisim and akhbarism in the thought of mirza muhammad al-akhbari an investigation of relation between ijtihad, sufism, and akhbari movements in the first half of the 13th century ah.

mirza mohammad akhbari (d. 1232 ah) is one of the akhbari scholars who is known for his numerous works containing sharp criticism of mujtahids. in the present research, a less-explored aspect of mirza muhammad akhbari’s ideas and works, which includes his mystical tendency, has been studied. this research also study impact of the intellectual context of the time (the first decades of the 13th lunar century) on his ideas. that time was the era of conflict between the three discourses of ijtihad, sufi and akhbari. the questions of this research are: how was mirza mohammad akhbari’s connection with sufism and mysticism? how this kind of connection has been manifested in his works? and to what extent mystical aspect of his thought has been affected by his akhbarism? the results of the research indicate that mirza mohammad akhbari’s positions on mysticism and sufism were influenced by his hostile literature against the mujtahids. mirza mohammad akhbari defends mysticism and criticizes sufism, using the dualism of mysticism/sufism. he also wrote treatises on mystical wisdom and was in contact with sufis. he likened sufis to mujtahids and mystics to akhbarites and considered sufis and mujtahids to be similar to each other in their heresy and dependence on sunnis. furthermore, by defending sufi figures that have been criticized by scholars, he has practically taken the side of sufis in the debate between mujtahids and sufis.