نقش «حدیث صورت» در انگارۀ اشرفیت انسان (از دیدگاه برخی محدثان امامیه)

یکی از مشهورترین مبانی فکریِ اهل طریقت و عرفان نظری، «حدیث صورت» است. عُرفایِ اسلامی، این حدیث را پایه و اساس بسیاری از دعاوی خویش، از جمله «اشرفیّت انسان بر سایر مخلوقات» قرار می‌دهند. هدف مقالۀ حاضر که به روش تحلیل محتوایی انجام می‌گیرد، این است که در گام نخست، حدیث مذکور را مورد ارزیابی سندی قرار داده و احتمال صدور آن را از شخص معصوم بررسی کند و در گام دوم، دلالت آن بر مدعای مذکور را واکاوی نماید. یافته‌های پژوهشِ پیش‌رو نشان می‌دهند که «حدیث صورت» نه تنها از حیث سند نمی‌تواند منسوب به معصوم باشد و بیشتر در کتب اهل کتاب، در منابع اهل سنّت و نیز در منابع تصوف تکرار شده‌است، بلکه به نظر می‌رسد از حیث دلالت نیز نمی‌تواند دعاوی مبتنی بر آن را اثبات کند. ظاهراً اهل تصوف تاویل‌های متعددی را برای این حدیث قائل شده‌اند تا بتوانند آن را پایۀ ادلۀ خود قرار دهند. براین‌اساس، با اینکه اشرفیّت انسان بر سایر موجودات، ممکن است بر مبنای شواهدِ درون‌دینیِ دیگری به دست آید، اما «حدیث صورت» نمی‌تواند مبنای آن قرار گیرد و بیش از هر چیز، به مشهوراتِ متعلّق به یک گفتمان دینی شباهت دارد که از ادیان دیگر وارد تفکر جهان اسلام شده‌است.

the role of the ‘hadith of surat’ in the theory of ‘superiority of human being over other creatures’

one of the most famous intellectual foundations of the sufis and theoretical mysticism is the “hadith of surat”. islamic mystics have used it as the basis for their claims, including “superiority of human being over other creatures”. being organized by the method of content analysis, this article first aims to examine the hadith documentation to find out if it has been issued by infallible imams and in the second step, scrutinize its implications for the claim. the research findings indicate that not only the “hadith of surat” is not authentic and cannot be attributed to an infallible imam and it has just been appeared in holy scriptured of judaism, christianity as well as the hadith texts of the sunnis and sufis, but also it seems that the hadith cannot prove the claims based on it. apparanty sufis has interpreted it in a different ways, so they can considere it as the basis of their arguments. therefore, although the idea of “superiority of human being over other creatures” could be deduced and obtained from other theological evidences, but the ’hadith of surat’ cannot be a basis to it; and it is more similar to celebiries in a religious discours that entered to islamic world from other religions.