بررسی تطبیقی موتیف «عشق» در ساختار و محتوای منظومه‌های عرفانی‌‌-عاشورایی عمان سامانی و صفی‌علیشاه اصفهانی

عشق، از مباحث پربسامد در عرفان اسلامی است که از دیرباز، محور اندیشه و سخنوری بسیاری از شاعران و نویسندگان بوده‌است. در شعر عرفانی-عاشورایی نیز عشق یکی از مضامین پرکاربرد است؛ چنان‌که در منظومه‌های زبده‌الاسرار صفی‌علیشاه اصفهانی (به‌عنوان اولین منظومۀ عرفانی دورۀ قاجار) و گنجینه‌‌الاسرار عمان سامانی (به‌عنوان بارزترین منظومۀ عرفانی این دوره) اشارات آشکار و پنهانی به عشق حقیقی شهیدان کربلا و به‌ویژه امام حسین(ع) دیده می‌شود. مسالۀ اصلی پژوهش حاضر، تطبیق، توصیف و تحلیل موتیف «عشق» و عناصر متعلق به آن در شعر این دو شاعر و چگونگی استفادۀ ایشان از ظرفیت‌های زبانی و صورخیال برای بیان هنری این مفاهیم است؛ لذا مشخصه‌های زبانی و ویژگی‌های تصویری (بلاغی) این اشعار با روشی توصیفی-تحلیلی بررسی می‌گردد. نتیجه این‌که در شعر آن دو، هیچ موضوعی به اندازۀ «عشق»، به‌ویژه عشق به امام حسین(ع) مورد توجّه نبوده‌است. در لایۀ آوایی، انتخاب اوزان عروضی ملایم، گزینش و تکرار واژه‌های متناسب با مفاهیم عشق، معنای درونی شعر را به سمت فضایی غنایی و عاطفی سوق داده‌است. از نظر ادبی نیز، ساختار و طرز تشبیهات، استعاره‌ها و تلمیح‌ها بر پایه تصاویر عاشقانه شکل گرفته‌است و شاعران با استفاده از این عناصر در القای موثر تفکرات بنیادین عرفانی خویش کوشیده‌اند.

a comparative structural and content analyses of the motif of love in omman samani’s and safi alishah esfahani’s ashurai mystical poems

in the islamic mysticism, love is one of the most frequent concepts that has been considered by many poets and authors since long ago. in mystical-ashuraic poetry, love is one of the most commonly used themes too; in the poems of safi alishah isfahani’s zobdah al-asrar (as the first mystic poems of qajar period) and omman samani’s ganjinah al-asrar (as the most prominent mystic poems of this period), there are clear and hidden references to the true love of the martyrs of karbala especially imam hossain (a.s.). the main issue of the current research is the adaptation, description, and analysis of the motif of love and its elements in the poems of these two poets and the way they use linguistic and imagery capacities to express these concepts artistically. therefore, the linguistic and rhetorical characteristics of these poems are investigated and compared with a descriptive-analytical method. the result is that at the thought level, there is not a subject as frequent as love in their poetry. in particular, love for imam hussain (a.s.) has been considered. at the phonetic layer, the selection of soft prosodic rhythms and weights, the selection and repetition of words suitable for the concepts of love have given an inner meaning a touch of lyrical and emotional atmospheres. in addition from literary perspective, the structure and style of similes, metaphors, and hints are formed on the basis of romantic images, and poets have tried to effectively induce their fundamental mystical thoughts by using these elements.