تحلیل و بررسی همه درخداانگاری به روایت چارلز هارتسهورن

چارلز هارتسهورن (1897-2000 م) سرشناس‌ترین فیلسوف و الهیدان پویشی، پس از وایتهد (1861-1947 م)، است. وی در پیِ نقد این وجه از خداباوری سنتی، که به‌واسطۀ تعالی‌گرایی، مانع ارتباط دوسویه میان خدا و جهان است، بدیل متفاوتی را مطرح می‌کند، که مطابق آن، خدا واجد دو قطب انتزاعی و غیرانتزاعی (بالفعل)، فرض می‌شود. به زعم او، قطب انتزاعی خداوند مطلق و تغییر‌ناپذیر است و قطب بالفعل او نسبی و تغییر‌پذیر؛ و به‌واسطه همین قطب تغییرپذیر است که خداوند، جهان را در خود جای می‌دهد. به‌نظر می‌رسد، همین نگرش دوقطبی هارتسهورن به ساحت الهی است که به نظریۀ «همه‌درخداانگاری» انجامیده‌است. پژوهش حاضر، با روش تحلیلی-انتقادی، ضمن تحلیل نظریۀ «همه‌درخداانگاری» و استخراج مشخصه‌های آن از آثار هارتسهورن، به بررسی خداباوری دوقطبی به‌عنوان بن‌مایۀ اصلی «همه‌در‌خداانگاری» می‌پردازد. یافته‌های پژوهش پیش‌رو حکایت از این دارند که «همه‌درخداانگاری»، متضمّن پیامدهایی، چون زمانمند شدن خدا و علم او، تغییرپذیری کمال الهی، تاثیرپذیری خدا از مخلوقات، حلول خدا در جهان و محدودیت قدرت الهی است. دیدگاه‌های هارتسهورن، همچنین به‌خاطر تاکید بر پویش و تغییرپذیری خداوند، نمی‌تواند به‌عنوان جایگزین مناسبی برای خداباوری سنتی پذیرفته شود. با وجود این، در جهان‌شناسی هارتسهورن، چون خدا و مخلوقات به‌عنوان هویّاتِ متمایز از یکدیگر، به رسمیت شناخته شده‌اند، نظام فکری او متمایز از اندیشۀ «همه‌خداانگاری» است که یکسانی و همسانی خدا و جهان را مسلم فرض می‌کند.

an analysis and assessment of panentheism in charles hartshorne

charles hartshorne (1897-2000), who was the most process philosopher-theologian after whitehead (1861-1947),believed that the traditional theism emphasizes on the transcendent, which prevents the creation of a two-way relationship between god and the world. for this reason, hartshorne proposes a model in which god has two poles: abstract and non-abstract or real. the abstract pole is absolute and immutable and the real pole is relative, in motion and changeable. god is connected with the world through his real pole, or in other words, he contains the world. this attitude led to the approach of panentheism in theology.present paper on the basis of analytical–critical method, in the first step, gives an analysis of  panentheism; in the second step, extracts its characteristics from hartshorne’s works. in the third step this article examines dipolar theism as the main basis of panentheism; and in the final step, discusses two questions: can panentheism be a suitable alternative to traditional theism? can this approach be considered another form of pantheism on the presence of god in the world?panentheism has resulted in consequences such as god and his knowledge are affected by temporal processes, the changeability of god’s perfection, god’s being influenced by creatures, and that god  does not have absolute power. for these consequences, panentheism, with a special emphasis on the changeability of god, not only is not an attractive alternative to classical theism but also cannot be defended  or accepted by classical theists. also, since in hartshorne’s cosmological system, god and creatures are recognized as distinct identities from each other, panentheism is distinguished from pantheism in which god and the world are the same