اصل جان و رابطۀ آن با خداوند در منطق‌الطیر عطار، با مروری بر طیرنامه‌های ابن‌سینا و سهروردی

آنچه در بن‌مایۀ‌ داستان‌های رمزی و تمثیلی حکماء و عرفا، خصوصاً در طیرنامه‌ها، به چشم می‌آید، پرواز نفس یا جان انسانی از غربت غربیه و زندان تن به سوی اصل و حقیقت خویش است. در این داستان‌ها جان سالک یا سالکان به‌صورت رمز در شکل پرنده یا پرندگان تمثل پیدا می‌کند. رسیدن جان به اصل خویش و درهمان‌حال رسیدن به رابطه‌ای انفسی با حقیقتی قدسی یکی از اندیشه‌های محوری در این سفرنامه‌ها است. در این مقاله بنا داریم تا با بهره‌گیری از برخی مفاهیم فلسفی‌‌الهیاتی و با مروری بر طیرنامه‌های ابن‌سینا و شیخ اشراق، به تحلیل و تبیین دستگاه الهیاتی عطار در منطق‌الطیر، پیرامون اصل و حقیقت جان و رابطۀ آن با خداوند بپردازیم. برخلاف ابن‌سینا و سهروردی که نهایت سفر نفس برای وصول به اصل و حقیقت خویش را رسیدن سالک به ارتباط شخصی انفسی با عقل فعال می‌دانند، عطار از ارتباط انفسی جمعی و مشترک نفوس با خداوند در انتهای سفر خبر می‌دهد. عطار از چند اندیشۀ مهم دیگر درگیر با موضوع نیز گفتگو کرده است که، به هر دلیل، در رساله‌های دو فیلسوف دیگر مورد کم‌توجهی یا غفلت قرار گرفته‌اند. نفی دوگانۀ آفاق/ انفس درمورد رابطۀ میان انسان و خدا، اتخاذ رویکردی سلبی به ذات و صفات خداوند درکنار رویکرد ایجابی به افعال و اسماء خداوند، اعتقاد به هویت الهی نفس، اعتقاد به وجود یک نفس یا جان واحد برای اشخاص متکثر انسانی‌‌ایمانی، و نظریۀ تجلی نخست خداوند در یک حقیقت شخصی و انسانی، از این اندیشه‌ها هستند.

The Origin of Soul and Its relationship with God in Attar’s Manteq Altayr, with a Review on Bird Treatises of Ibn Sina and AlSuhrawardi

What can be seen in the mystical and allegorical stories of the philosophers and mystics, especially in their Bird Treatises, is the flight of the human soul, which is imprisoned in the exile of body, toward his own origin and truth. In these stories, the soul of the traveler or travelers is represented, symbolically, in the form of a bird or birds. Reaching the soul to its origin and at the same time arriving at a subjective relationship with a Sacred Truth is one of the central ideas in these travelogues. By using some philosophicaltheological ideas, and by reviewing Bird Treatises of Ibn Sina and AlSuhrawardi, we try to analyze and explain Attar’s theological system in Manteq altayr about the origin of the soul and its relationship with God. Unlike Ibn Sina and Suhrawardi, who equate reaching the soul to its origin with arriving at personal and subjective relationship with the active intellect, Attar speaks of a communal subjective relationship of soul with God at the end of the journey. Attar has also discussed some important ideas which, have been neglected or disregarded in the treatises of the two other philosophers. The negation of the subjective/objective distinction concerning the relationship between man and God, taking a negative stance toward the essence and attributes of God along with a positive approach to God’s actions and names, believing in the divine identity of the soul, believing in the existence of a single communal soul for multiple religious human beings, and a theory about the first manifestation of God in a personal human being, are among these ideas.