مطالعه انتقادی مقاله «جزیه» در دایرة المعارف قرآن لیدن

نوشتار حاضر به تحلیل و نقد مدخل «جزیه» (poll tax) اثر خاورشناس آمریکایی پُل هِک در دایرة‌المعارف قرآن لیدن می‌پردازد. نویسنده ابعاد جزیه از قبیل خاستگاه، پرداخت‌کنندگان، مصادیق و شان نزول آیه جزیه و هدف از تشریع آن را مورد بررسی قرار داده است. این موضوع، از نظر فقهی حقوقی حائز اهمیت است. به ‌تلاش قابل تقدیر مولف و مطالب ارزنده‎اش در مقاله مذکور، بر نوشتار او نقدهایی نیز وارد است. وی خاستگاه جزیه را خارج از اسلام دانسته و فلسفه تشریع آن را یک بار جایگزین خسارت مالی ناشی از اخراج مشرکین از مکه، و بار دیگر نشانه کرنش مقابل حکام، و نهایتا آن را نوعی مالیات برای حفظ خطوط اعتقادی اسلام می‌داند. او هم‌چنین نابسامانی پدیدآمده در مشمولین حکم جزیه به سبب رفتار یکی از خلفا را تغییر حکم اسلام پس از رحلت پیامبر اکرم در امر جزیه خوانده است. به دلیل ضرورت پاسخ به شبهات مستشرقان در زمینه احکام اقتصادی اسلام و بصیرت‌افزایی مسلمانان در برابر این شبهه‌ها، پژوهش پیش‌رو انجام شده است. در نقد مطالب این مدخل، با استدلال به آرای علمای مسلمان و به ویژه بزرگان شیعه و نیز صاحب نظران در عرصه اقتصاد اسلامی که از دید مولف مغفول مانده است به نقد دعاوی پُل هِک قلم زده شد و نیز موضوع جزیه در عصر حاضر که وی از قلم انداخته بود، مورد اهتمام نگارندگان این سطور قرار گرفت.