راستی‌آزمایی تفکر پارامتریک به‌کار رفته در مراکز اقامتی معماری ایرانی- اسلامی؛ نمونه‌‌های موردی: کاروانسرای مادرشاه، نطنز و جم

تاریخ معماری ایرانی- اسلامی همیشه مملو از شگفتی و آثار باشکوهی بوده که هنرمندان این سرزمین با بهره جستن از دانش هندسه و اصول آن به خلق آن‌ها دست یافته‌اند. هندسه در طراحی این آثار زبان مشترک تمام معماران بوده ‌است. از طرفی با پیشرفت تکنولوژی و ظهور دانش نوین هندسه روش‌های طراحی جدیدی پا به عرصه ظهور گذاشته‌اند. معماری پارامتریک یکی از رویکردهایی است که بررسی رابطه میان توده‌ها و شکل‌های پیچیده را در فضای رایانه میسّر می‌سازد. با توجه به اصول و قواعدی که برای این رویکرد توسط صاحب‌نظران ارائه شده‌است، به نظر می‌رسد شکل‌گیری این آثار منتج از بکارگیری تفکّر طراحی پارامتریک از برنامه‌ریزی تا طراحی بوده است. بررسی این اصول در دانش معماری به دلیل گستردگی و تنوع در حوزه‌های مختلف آن از جمله بخش‌های عملکردی، سازه‌ای و ...، کاری بس دشوار است، به همین خاطر پژوهش پیش‌رو این فرآیند را در اقامتگاه‌های موقت (کاروانسراها) بررسی می‌کند. هدف از پژوهش کنترل و بازآفرینی قواعدی است که هنرمندان ما به صورت کاملاً اصولی و مطابق با معیارها و شرایط موجود بکار برده‌اند تا آثار شگرفی که پاسخگوی نیازهای عصر خود باشد، به وجودآورند. در همین راستا با استفاده از نرم‌افزار گرس‌هاپر، پارامتروار بودن این بناها کنترل شده است. داده‌های این تحقیق بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای و روش محاسباتی در راستای بازشناسی بخشی از اصول هندسی و ریاضی به‌کار رفته در طرح پلان‌های کاروانسراهای شاخص برون شهری انجام پذیرفته است. نتایج پژوهش در بررسی نمونه‌های موردی نشان می‌دهد که استفاده از چنین روش‌شناسی مبتنی بر قاعده با تکنیک‌های تولید طراحی هندسی معماری ایرانی- اسلامی مطابقت دارد و با معرفی پارامترهای تشکیل‌دهنده و الگوریتم‌سازی در فضای نرم‌افزار گرس‌هاپر، پارامتروار بودن کلّیت پلان کاروانسراهای برون‌شهری چهارایوانی تایید می‌شود. این نتیجه‌گیری را می‌توان برای پلان کاروانسراها و کاربری‌های مشابه به مانند مدرسه در سبک‌های دیگر مثل دو ایوانی و چندضلعی نیز بسط داد.

verification of parametric thinking in residential centers of iranian-islamic architecture; case study: madarshah, natanz and jam caravanserais

background and objectives: the history of iranian-islamic architecture is filled with remarkable and magnificent works created by artists who utilized geometric knowledge and principles. geometry served as a common language among architects in designing these structures. with advancements in technology and new geometric knowledge, innovative design methods have emerged. parametric architecture is one of the approaches that enables the exploration of relationships between masses and complex shapes within computer environments. experts suggest that these architectural works stem from the application of parametric design thinking throughout the planning and design processes. however, examining these principles within architectural knowledge is challenging due to the diversity across various fields, including functional and structural and other aspects. this research focuses on this process as it pertains to temporary residences, such as caravanserais.methods: this research relies on bibliographic studies and computational methods to identify the geometric and mathematical principles used in the design of notable suburban caravanserais. the data are analyzed using reliable software that algorithmizes and simulates parametric problems, visually displaying results to support the hypothesis.findings: the findings indicate that artists skillfully controlled and recreated design principles according to the existing criteria and conditions of their time, resulting in remarkable works that fulfilled contemporary needs. the design process explored in this study is confined to producing square or rectangular plans, though this constraint can be adjusted by parameterizing the initial information to generate polygonal plans such as hexagons or octagons. this approach also elucidates several hexagonal and octagonal designs in iranian-islamic caravanserais, which closely resemble quadrilateral plans in spatial organization. a notable characteristic of islamic architecture is its multi-functionality; iranian-islamic architecture produced “complete building forms” adaptable for various purposes. a single building plan might serve for both fortresses and caravanserais, often making it difficult to differentiate them by plan alone. thus, the parametric framework established in this project can apply not only to caravanserai buildings but also to desert castles, palaces, and schools with similar designs. it is important to note that the diversity of islamic architectural types means that the parametric order developed here does not claim to encompass all caravanserais. rather, it offers a design approach rooted in iranian-islamic principles, analyzed through grasshopper software using three case studies.conclusion: parametric design is a design paradigm where the relationships between elements dictate the reproduction of geometry and complex forms, allowing the outcome of a system or equation to be modified by adjusting specific parameters and variables.