تبیین زمینه‌ها و اصول پساساختارگرایی در برنامه‌ریزی شهری

تاریخ شهرسازی قرن بیستم، مملو از نظریات و روش‌هایی است که به مفروضات هستی‌شناختی، شناخت‌شناختی و روش‌شناختی پارادایم اثبات‌گرایی (پوزیتیویستی) وابسته هستند؛ در واقع، برنامه‌ریزی شهری پیش از اواخر دهه هفتاد میلادی، میراث تسلط رویکرد عقلائی‌ مدرنیستی دهه 50 و 60 م. است.  در دهه 60 و 70 م.، بروز آثار فلسفۀ ساختارگرایی در نظریه شهرسازی، تا حدودی باعث کاهش اقتدار مدرنیسم و اثبات‌گرایی شد و این سیر تحول، متعاقباً به رواج پساساختارگرایی و اندیشه‌های پسامدرن در نظریه و عمل برنامه‌ریزی شهری انجامید به‌گونه‌ای که پساساختارگرایی، نقطه عطف این چرخش پارادایمی محسوب می‌شود. با گذشت چند دهه از این چرخش پارادایمی، هم‌چنان ابهاماتی درباره اصول و ویژگی‌های این پارادایم در برنامه‌ریزی شهری و زمینه‌های شکل‌گیری آنها وجود دارد. این مقاله با روش بازبینی سیستماتیک منابع و تکیه بر ابزار مطالعۀ تطبیقی و روش اسنادی در جمع‌آوری داده‌ها، ابتدا اصول فکری و فلسفی دو جریان پوزیتویسم و ساختارگرایی و بازتاب آن در برنامه‌ریزی شهری را مورد مطالعه قرار داده و سپس به هدف اصلی پژوهش یعنی تبیین ریشه‌ها و اصول پساساختارگرایی در برنامه‌ریزی شهری پرداخته است. داده‌های مورد نیاز پژوهش با روش اسنادی و  بیش از 130 ماخذ بازبینی شده در حوزه پساساختارگرایی در فلسفه، فیزیک، جغرافیا، برنامه‌ریزی و... به دست آمده است. نتایج این پژوهش نشان‌ می‌دهند که ریشۀ نظری اصلی برنامه‌ریزی پساساختارگرا مبتنی بر هستی‌شناسیِ شدن و متافیزیک پویشی است. بر اساس این یافته‌ها، ارتباطی بودن فضازمان، درهم‌بافتگی واقعیت‌های شهری و فضایی، کثرت‌گرایی، چندسطحی بودن مسائل شهری (فراباشندگی و درون‌باشندگی همزمان)، و مجادله‌محوری، اصول برنامه‌ریزی شهری پساساختارگرا محسوب می‌شوند. همچنین نمونه‌های عینی برنامه‌ریزی پساساختارگرا، سابقه‌ای نزدیک به دو دهه داشته و تحقق واقعی این پارادایم در عمل برنامه‌ریزی نیازمند تحول اساسی بسترهای رسمی نهادی و سنتی برنامه‌ریزی در سراسر دنیا و نیز گسترش مقیاس و تعداد کنشگران و تنوع پروژه‌های برنامه‌ریزی شهری، در کنار ادامه پژوهش‌های نظری و تضارب آرا در این حوزه است.

The Roots and Principles of Poststructuralism in Urban Planning

Urban planning of the 20th century is replete with theories and techniques that are associated with ontological, epistemological, and methodological assumptions of positivism; in fact, the urban planning before the last years of the 1970’s is the heritage of the dominant positivist and modernist rationality. In 1960s and 1970s the structuralism’s influence on planning theory decreased the dominance of modernism, and this transformation gradually resulted in a paradigm shift and the prevalence of Poststructuralism and postmodernism in the theory and practice of urban planning. This paper aims to explain the theoreticalroots and the principles of poststructuralism in urban planning. The method of this research is the systematic review of the literature, done by reviewing over 130 related works in fields such as philosophy, physics, geography, etc. We explore the qualities and assumptions of positivism and structuralism in urban planning and explain their affinity for the absolute space and linear time, and for naturalist tradition; as opposed to relational timespace in interpretive tradition. Thispaperproceeds to explore the development of poststructuralism, and its rootedness in process philosophy and process metaphysics. The findings of this research show that the ontology of becoming is the primarytheoretical root of poststructuralism in urban planning. We define and explain the five critical principles of poststructuralism in urban planning which include the relational timespace, the complexity of urban and spatial elements, the multiplicity of urban problems (integration of immanent and transcendent planes), pluralism and agonistic planning (agonizing over consensus).