الگوی جامعه‌دانش بنیان در جمهوری اسلامی ایران

هدف و مقدمه: با توجه به اسناد بالا‌دستی، یکی از ویژگی‌های جامعه ایران در افق چشم‌انداز 20 ساله، تحقق جامعه مبتنی بر دانش است. شناسایی بستر، شرایط علی، شرایط مداخله‌گر و راهبردهای تعامل و کنشِ دانشی در راهبری جوامع دانش بنیان می‌تواند در تحقق جامعه دانشی مفید و موثر باشد.هدف این پژوهش که با روش نظریه داده بنیاد صورت گرفته است، شناسایی و طبقه‌بندی این عوامل بوده و در پی پاسخ به این سوال اساسی است که «بسترها، شرایط علی، شرایط مداخله‌گر و راهبردهای تعامل و کنش دانشی در راهبری جوامع دانش بنیان کدامند؟».دانش برای توسعه جوامع انسانی حیاتی بوده و نقش کلیدی در رشد اقتصادی، توسعه اجتماعی، غنای فرهنگی و توانمندسازی سیاسی ایفا می‌کند. یونسکو به منظور تمایز جامعه دانش بنیان از «جامعه اطلاعاتی» به توسعه مفهوم «جامعه دانش‌بنیان» پرداخته است که حاوی ایده‌هایی مبتنی بر فراگیری، کثرت‌گرایی، تساوی، گشودگی و مشارکت است. این مفهوم، بیانگر اعتقاد راسخ یونسکو به این مهم است که جوامع دانش بنیان نه‌تنها از سوی نیروهای علمی و فناوری، بلکه  باید توسط انتخابهای اجتماعی شکل داده‌شده و هدایت شوند. در حقیقت، علم و فناوری ظرفیت خارق‌العاده‌ای را برای مبادله اطلاعات و دانش، ظهور الگوهای جدید ارتباطات و مبادله ایده‌ها و همچنین تولید و طراحی ایجاد می‌کند و هر جامعه‌ای نیز دارای سرمایه‌های معرفتی خاص خود است.در جمهوری اسلامی ایران، استقرار جامعه دانش بنیان، جامعه فرهیخته، توانا (مقدمه چشم‌انداز)، کارآفرین، خلاق، نوآور (ماده 4 برنامه پنج‌ساله ششم) و نظایر آن از مواردی هستند که در اسناد بالادستی و مشخصاً سند چشم‌انداز آمده است. افزون بر آن، به‌یقین، تدابیر ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) با عناوینی چون «الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی» از توجه نظام جمهوری اسلامی ایران برای پاسخ به نیازها و مطالبات جامعه و نیز استفاده از فرصت‌ها جهت رسیدن به سطح بالای رفاه و آبادانی؛ تحقق جامعه دانایی محور؛ و الگو بودن در سطح و تراز جهانی حکایت دارد. تحقق این مهم، نیازمند توجه اساسی به بسیج منابع و ظرفیت‌های دانشی برای حرکت امیدوارانه و یافتن راه‌حل‌های جدید، موثر، کارآمد و پایدار برای اداره جامعه است.روش‌شناسی: این پژوهش رویکرد استقرایی داشته و از نظر استراتژی نیز کیفی است و از روش داده بنیاد بهره برده است. برای این منظور اسناد بالادستی از جمله چشم‌انداز 1404، برنامه‌های پنج‌ساله، سند تحول راهبردی علم و فناوری کشور، مطالعات علمی و پژوهشی مربوطه مورد بررسی واقع و مصاحبه‌های تخصصی نیز در بازه زمانی نیمه دوم 1398 تا پایان خرداد 1399 به‌صورت نیمه‌ساختاریافته و به‌روش گلوله برفی تا رسیدن به مرحله اشباع نظری صورت گرفت تا به شناسایی و تبیین عوامل موثر پرداخته شود. برای روایی و پایایی پژوهش یا «قابلیت اعتماد» در پژوهش داده‌بنیاد، اسناد و مدارک معتبر  جمع‌آوری مورد بررسی قرار گرفت و جامعه پژوهش نیز با توجه به ویژگی‌هایی از قبیل سابقه بیش از 20 سال فعالیت در زمینه سیاست‌گذاری علم و فناوری، فعالیت در سطوح عالی اجرایی مراکز  اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی، تحصیلات عالی و  فعالیت پژوهشی در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی کشور انتخاب شدند. همچنین، در پایان هر مرحله کدگذاری، نتیجه کار در اختیار 5 خبره قرار گرفت تا دقت علمی پژوهش و میزان انطباق متغیرها و گویه‌های تحقیق با هدف اصلی پژوهش بررسی گردد.یافته‌ها: بر اساس یافته‌های پژوهش، دانش درون‌زا، تحول اندیشه و تفکر تولید، تبدیل افراد جامعه از فقط مصرف‌کننده دانش به تولیدکننده دانش، مهم‌ترین نقش را در شکل‌گیری جامعه دانش‌بنیان دارند و منبع اصلی این تحولات، افراد آن جامعه هستند. هنگامی‌که دانش از درون ذهن افراد خارج گردیده و در چرخه توزیع و انتشار قرار گیرد، قدرت‌زا می‌شود و همه ابعاد جامعه را متاثر می‌سازد. توجه به مضامینی ازجمله «دغدغه و عزم مشترک» و «تحولات بنیادین مبتنی بر علم و فناوری» (طبقه محوری)؛ خلق، توزیع و به‌کارگیری دانش (شرایط علی)؛ سرمایه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و فناوری اطلاعات و ارتباطات (شرایط مداخله‌گر)؛ چشم‌انداز 20 ساله و ضرورت تحول اندیشه و تفکر تولید با محوریت افراد جامعه (بستر و زمینه)؛ پویایی، تقویت رابطه دانشگاه، صنعت و دولت، ارتقاء فرصت‌های یادگیری (راهبردها)؛ برای تحقق جامعه دانش‌بنیان، ضروری است. اعتبارسنجی مضامین استخراج‌شده، با برگزاری پانل دلفی انجام و درنهایت، مدل پارادایمی ارائه شده است.بحث و نتایج: تحولات بنیادی، ماهیت جوامع را متاثر نموده است. نظم نوینی در حال شکل‌‌گیری است که پایه‌های آن بر اساس دانش و نوآوری مبتنی بر دانش است. در نتیجه ایفای نقش دانش، دگرگونی غیرقابل‌برگشت و کنترل برای جوامع وجود دارد. واقعیت آن است که با وجود چنین پدیده‌ای محتوم، آشنایی اجمالی جامعه علمی و اجرایی با واژه جامعه دانش بنیان، تبیین شفاف مفهوم شناسی و نیز شناخت عناصر پایه‌ای موثر آن بر اساس یک نظام واره علمی و منطقی صورت نگرفته است. ضرورت این مهم به دلیل آن است که اولاً خاستگاه این ادبیات غیربومی بوده؛ و ثانیه غالباً در سطوح سازمانی و یا حوزه‌ای مانند اقتصاد دانش بنیان و موارد مشابه بررسی شده‌اند. نظریه جامعه دانش بنیان و یکی از مهم‌ترین الزامات و پایه‌های تحقق آن، تغییر ذهنیت‌ها و روال‌های موجود و باوراندن این نکته است که دانش بزرگ‌ترین سرمایه و دارایی هر جامعه است و منبع اصلی این سرمایه، افراد آن هستند. هنگامی‌که دانش از درون ذهن افراد خارج گردیده و در چرخه توزیع و انتشار قرار گیرد، قدرت‌زا می‌شود و همه ابعاد جامعه را متاثر می‌سازد.

The paradigm model of the knowledge-based society in the Islamic Republic of Iran

Aim and introduction: According to the upstream documents, one of the characteristics of Iranian society in the 20year perspective is the realization of a knowledgebased society. Identifying the context, causal conditions, interventionist conditions and strategies of knowledge interaction in leading knowledgebased societies can be useful and effective in the realization of the knowledge community. The purpose of this grounded theory based research is identifying and classifying these factors and finding answer the basic question: What are the contexts, causal conditions, interventionist conditions and strategies of knowledge interaction in leading knowledgebased societies? Knowledge is vital to the development of human societies and plays a key role in economic growth, social development, cultural richness and political empowerment. In order to distinguish the knowledgebased society from the &information society&, UNESCO has developed the concept of the &knowledgebased society&, which contains ideas based on inclusiveness, pluralism, equality, openness and participation. This concept expresses UNESCO’s strong belief that “knowledgebased societies should be shaped and guided not only by scientific and technological forces, but also by social choices”. In fact, science and technology create an extraordinary capacity for the exchange of information and knowledge, the emergence of new patterns of communication and the exchange of ideas, as well as the production and design. In fact, each society has its own epistemological capitals. In the Islamic Republic of Iran, the establishment of a knowledgebased society, an educated, capable, entrepreneur, creative, innovative society and the like (Article 4 of the Sixth FiveYear Plan) are among the items mentioned in the upstream documents and specifically the vision document. In addition, the measures announced by the Supreme Leader &Model of Iranian Islamic Development& from the view point of responding to the needs and demands of society and using opportunities to achieve a high level of welfare and prosperity; Realization of knowledgebased society are important. Achieving them requires fundamental attention to mobilizing knowledge resources and capacities to move hopefully and find new, effective, efficient and sustainable solutions to govern society. Methodology: This research has an inductive approach and is qualitative in terms of strategy. It has used grounded theory. Therefore, upstream documents such as Vision 1404, fiveyear plans, strategic transformation document of science and technology, relevant scientific and research studies and specialized interviews in the period from the second half of 1398 to the end of June 1399 in a semistructured and snowball method (to Reach the theoretical saturation) was done to identify and explain the effective factors. Researcher collected valid documents for “validity” and selected the research community according to characteristics such as more than 20 years of experience in science and technology policy, activity at high levels (Executives of economic, cultural, political and social centers), higher education and research activities in universities and research centers of the country. In addition, at the end of each coding step, the result provided to five experts to check the scientific accuracy of the research and the degree of compliance of research variables and items with the main purpose of the research. Findings: According to the findings, endogenous knowledge, evolution of production thought, transformation of people from just consuming to producing knowledge, have the most important role in shaping the knowledgebased society, and the main source of these changes are the people. When knowledge leaves the minds of individuals and is in the cycle of distribution and dissemination, it affects all aspects of society. Considering themes such as &common concern and determination &fundamental developments based on science and technology& (central class); Creation, distribution and application of knowledge (causal conditions); Social, cultural, economic and information and communication capital (intervening conditions); 20year vision and the necessity of the evolution of production thought and thinking with a focus on members of society (context); Dynamics, strengthening the relationship between university, industry and government, promoting learning opportunities (strategies) is essential for the realization of a knowledgebased society. Validation of the extracted themes is done by holding a Delphi panel and finally, a paradigm model is presented. Discussion and Conclusion: Fundamental changes have affected the nature of societies. A new order is forming based on knowledge and knowledge based innovation. Because of knowledge, there is irreversible transformation and control for societies. The fact is that despite such an inevitable phenomenon, “a brief acquaintance of the scientific and executive community with the term of knowledgebased society, a clear explanation of the concept, and the recognition of its effective basic elements” have not based on a scientific and logical system. The necessity of this is due: firstly, its origin is nonnative literature; and second, it has been examined at organizational or field levels such as knowledgebased economics and the like. The theory of knowledgebased society and one of the most important requirements and foundations for its realization is to change existing mentalities and procedures and believe that knowledge is the greatest asset of any society and, people are the main source of this capital. When knowledge leaves the minds of individuals and is in the cycle of dissemination, it becomes empowering and affects all aspects of society.