سنگ ‌نگاری، زمین ‌شیمی و پهنه زمین ‌ساختیِ ماگمای سازنده دایک‏‌های شمال و باختر زاهدان (جنوب‌خاوری ایران)

دایک‏‌های شمال و باختر زاهدان به سن ائوسن درون مجموعه‏‌های فلیشی و گرانیت زاهدان در پهنه زمین‌درز سیستان برونزد یافته‏‌اند. بیشتر این سنگ‏‌ها سرشت آلکالن دارند و عبارتند از: دایک‏‌های مافیک، اولترامافیک و فلسیک و گاه آلایش‌یافته. بیشتر دارای بافت پورفیری و گلومروپورفیری هستند. پلاژیوکلاز، هورنبلند و بیوتیت از کانی‏‌های اصلی این سنگ‌ها بوده و همین کانی‏‌ها در زمینه نیز دیده می‌شوند. بلورهای خلیجی کوارتز و پلاژیوکلاز‏‌های گردشده، تغییرات نورم نمونه‏‌ها همراه با تغییرات در فراوانی عنصرهای فرعی و کمیاب و نسبت‏‌های آنها نشان ‌دهنده آلایش آنها با پوسته قاره‏‌ای است. غنی‏‌شدگی lree در برابر hree‌ و نبود بی‏‌هنجاری در مقدار eu از ویژگی‌های مهم همه این سنگ‏‌ها هستند. بالا‏‌بودن نسبت‌های‌ (la/sm)n،‏‌ (la/yb)n و (sm/yb)n و سرشت آلکالن بیشتر نمونه‏‌ها نشان‌دهنده رخداد فرایند ذوبی نزدیک به یک درصدی گوشته گارنت لرزولیت است. چنین شرایطی چه‌بسا پس از پایان فرورانش سنگ‏‌کره اقیانوسی سیستان به زیر بلوک افغان پدید آمده و ازاین‌رو، پس از آن که این ورقه فرورونده به اندازه چشمگیری پایین رفته است، سیال‏‌های آزادشده از صفحه فرورو، سرشت شیمیایی و کانی‏‌شناختی گوه گوشته‌ای را تغییر داده و ذوب‏‌بخشی آن آسان‌تر شده‌ است. مهاجرت این سیال‌ها به ترازهای بالاتر بخش‌های زیرین پوسته بالایی و به مقدار کمتری سنگ‌های گوه گوشته‌ای را دچار ذوب‏‌بخشی کرده است. پس از افزایش مواد ذوب‌شده، این مواد در زمان الیگو میوسن به ترازهای بالاتر رفته و در بخش‌های بالاتر پوسته جایگزین شده‌اند. به نظر می‌رسد پس از الیگو میوسن، با ادامه فرورانش در منطقه شکستگی‌هایی پدید آمده است و ماگمای بجامانده در شکاف‌های پدیدآمده وارد شود و دایک‌های یادشده را پدید آورد.