خاستگاه و تحولات ماگمایی سنگ‏‌های متاولکانیکِ پالئوزوییک زیرین (سیلورین) ماکو: نشانه‌ای از کافت‌زایی پالئوتتیس (شمال‏‌باختری ایران)

بخش گسترده‌ای از ایران‏‌مرکزی و البرز هنگام پالئوزوییک زیرین، به‏‌ویژه سیلورین، تحت‏‌تاثیر نیرو‏‌های کششی بوده ‏‌است. برپایه‌ ویژگی‏‌های سنگ‏‌شناختیِ کمابیش یکسان و جایگاه زمین‏‌شناسی مشترک و شباهت‏‏‌های زمین‏‌شیمیایی یا کانی‏‌شناسی، بازالت‏‏‌های هم‌سن منطقه‌ ماکو در شمال‏‌باختری و سلطان‏‌میدان در خاور ایران بررسی و مقایسه شدند. ویژگی‏‌های زمین‏‌شیمیایی بازالت‏‏‌ها ‏‌‏‌نشان‏‌دهنده‌ سرشت آلکالن و محیط کششی درون‏‌صفحه‏‏‌ای آنهاست. برپایه‌ سنگ‏‌نگاری، سرشت ماگما و محیط زمین‏‌ساختی می‏‌توان دریافت محیط پیدایش این سنگ‏‌ها، یکسان بوده است؛ اما فرایند‏‌های موثر بر تغییر و تحول ماگما در دو منطقه‌ یاد شده متفاوت بوده ‏‌است. در منطقه‌ ماکو، تبلوربخشی ماگمای نخستین همراه با آلایش مواد پوسته‏‏‌ای سنگ‏‌های گوناگونی از بازالت تا ریولیت را پدید آورده ‏‌است؛ اما بازالت‏‏‌های سلطان‏‌میدان، ترکیب کمابیش یکنواختی دارند و فرایند تبلوربخشی نقش کمتری را در پیدایش آنها بازی کرده است. میزان برون‏‌ریزی مذاب‏‌های بازالتی سلطان‏‌میدان بسیار حجیم‏‌تر از منطقه‌ ماکو بوده است. این حجم بزرگ از ماگمای بازالتی پیامد گسیختگی شدید سنگ‏‌کره‌ قاره‏‌ای و کاهش ناگهانی فشار وارد بر ستون‏‌های ‏‌گوشته‏‏‌ای در حال بالاآمدن و فراهم‏‌شدن شرایط لازم برای ذوب گسترده بوده ‏‌‏‌است. با دانستن شواهد یادشده، سرعت کافتی‏‌شدن و در پی آن سرعت گسترش اقیانوس پالئوتتیس از خاور به باختر کاهش داشته است و این نکته کلیدی برای تطابق و فهم تغییرات افیولیت‏‏‌های پالئوتتیس از خاور تا باختر است.