از مهندسی اجتماعی تدریجی تا مهندسی اجتماعی آرمانی: مقایسه تطبیقی رویکرد روشنفکران نسل اول و دوم پهلوی

تغییر جهت روشنفکری در ایران از راست به چپ طی دوره کوتاه‌مدت پهلوی اول رخ داد. برخلاف روشنفکران نسل اول پهلوی که به بازسازی جامعه ایرانی براساس الگویی تدریجی و گام‌به‌گام و برمبنای مدرنیته اعتقاد داشتند و این موضوع آنان را به همراهی با نظام پهلوی برای بازاندیشی درباره اندیشه ایران‌شهری کشاند، روشنفکران نسل دوم به‌طورکلی از مهندسی تدریجی اجتماعی دست شستند و بر تغییر انقلابی وضع موجود پای فشردند. این مقاله براساس نظریه مهندسی اجتماعی و کثرت‌گرایی مفهومی توضیح می‌دهد که این تغییر روش چه تفاوت‌هایی را در فضای روشنفکری ایران طی دوره پنجاه‌ساله پهلوی پدید آورد. به گمان نویسندگان، روشنفکرانِ این دو نسل شباهت‌هایی با هم دارند، چنان‌که هردو نسل روشنفکر به‌شدت تحت تاثیر روندهای روشنفکری اروپایی بوده‌اند، هردو به مخالفت با پایگاه طبقاتی خود برخاسته‌اند و هردو داعیه بازگشت به خویشتن را داشته‌اند. با وجود این، آنان راهی سراسر متفاوت در پیش گرفتند. درحالی‌که نسل اول براساس بازخوانی آثار پارسی قبل از مشروطه به همراهی با دولت پهلوی برای پیشبرد مدرنیته در ایران پرداخت، نسل دوم ازطریق وارونگی اندیشه انقلاب ذهنی مارکسیسم، به مخالفت با نظام حاکم پرداخت و در این مسیر، با مدرنیته ایرانی نیز به جدال برخاست.