سلامت اجتماعی ایران: از تعریف اجماع‌مدار تا شاخص شواهدمدار

هر جامعه بسته به وضع موجود خود تعریفی از سلامت اجتماعی دارد و ویژگی‌هایی را برای جامعه سالم برمی‌شمارد. هدف از پژوهش حاضر دستیابی به ویژگی‌های جامعه سالم و ارایه تعریفی بومی برای «سلامت اجتماعی» و سپس تدوین شاخصی قابل قبول برای آن است تا به این ترتیب، امکان ارزیابی وضع موجود، مقایسه‌های درون‌کشوری و بین‌المللی، تعیین روندهای سلامت اجتماعی، تعیین نقاط مداخله برای ارتقای سلامت اجتماعی، ارزشیابی مداخلات با معیار سلامت اجتماعی، و فرضیه‌آزمایی برای یافتن عوامل سبب‌شناختی سلامت جامعه و شناسایی پیامدهای تغییرات آن فراهم شود. به منظور رسیدن به تعریفی «بومی»، با روش دلفی طی پنج دور از 31 نفر از صاحب‌نظران علوم اجتماعی و سلامت نظرخواهی شد. در نهایت 17 ویژگی برای جامعه سالم تعیین شد: جامعه سالم، جامعه‌ای است که در آن کسی فقیر نباشد، خشونت وجود نداشته باشد، رشد جمعیت کنترل شده باشد، تبعیض جنسی وجود نداشته باشد، کیفیت اجرای قانون درباره همه یکسان باشد، پیمان حقوق بشر و سایر پیمان‌های بین‌المللیِ مرتبط با حقوق انسان‌ها رعایت شود، آموزش تا پایان دوره راهنمایی اجباری و رایگان، و بعد از آن رایگان باشد، همگان به خدمات سلامت دسترسی داشته باشند، امنیت وجود داشته باشد، آزادی عقیده وجود داشته باشد، افراد از زندگی خود احساس رضایت داشته باشند، همه مردم تحت پوشش بیمه باشند، توزیع درآمدها عادلانه باشد، بیکاری وجود نداشته باشد، تبعیض قومی و نژادی و منطقه‌ای وجود نداشته باشد، حکومت نزد مردم مشروعیت داشته باشد، حاکمان به شیوه مردم‌سالارانه انتخاب شوند، و پس از انتخاب نیز تحت نظارت مردم‌ باشند.برای آزمون تجربی تعریف مزبور (تعیین روایی سازه) و نیز دستیابی به شاخصی ترکیبی برای سلامت اجتماعی، اطلاعات موجود در مورد 6 شاخص رشد جمعیت، قتل عمد، فقر، بیکاری، پوشش بیمه، و سواد از 30 استان کشور در سال 1386 تحلیل عاملی اکتشافی شد و به این ترتیب دو مولفه کم‌بُنیِگی اجتماعی (شامل رشد جمعیت، فقر، پوشش بیمه، و سواد) و مشکلات اجتماعی (شامل بیکاری و قتل) به دست آمد که می‌توانند 3/68 درصد از پراکنش (واریانس) سازه «سلامت اجتماعی ایران» را توضیح دهند. بر این اساس، جامعه‌ای سالم است که قوی‌بُنیه و کم‌مشکل باشد، یعنی در آن آموزش و پوشش بیمه زیاد، و رشد جمعیت، فقر، خشونت، و بیکاری کم باشد. لازم است در تحقیق‌های آینده با وارد کردن شاخص‌های بیشتر شواهد تجربی قوی‌تری برای این سازه فراهم شود. در عین حال سنجش دوره‌ای سلامت اجتماعی ایران و تعیین روندهای آن در سطح کشور و گروه‌های اجتماعی گوناگون مهم‌ترین تحقیق‌هایی است که برای آینده می‌توان پیشنهاد کرد. هم‌چنین ارتقای آموزش و بیمه، کنترل جمعیت و کاهش فقر، خشونت و بیکاری، مهم‌ترین اقدام‌هایی است که بر اساس این تحقیق می‌توان برای ارتقای سلامت اجتماعی ایران پیشنهاد کرد.