تبیین شفافیّت ساختار فضایی معماری ایران در دورۀ صفویّه (مطالعه موردی: کوشک هشت بهشت و مسجد امام اصفهان)

فضا، یکی از مفاهیم اساسی معماری است که توسط کالبد محدود و در رابطه‌ای ادراکی بین فرد ادراک‌کننده و کالبد ادراک‌شونده محسوس می‌شود. در آثار معماری، ترکیب فضاها، ساختار فضایی را شکل می‌دهند که متشکّل از روابط و کنش‌های درونی فضاهاست. ساختار فضایی، کیفیّات ادراکی ویژه‌ای را سبب می‌شود که نقش بنیادی در تجربه و فهم اثر معماری دارد. یکی از کیفیّاتی که در ساختار فضایی معماری ایرانی ظهور یافته، شفافیّت است که در دوره اعتلای معماری ایران، یعنی دوران صفوی، ظهور و بروز شایانی داشته است. هدف تحقیق حاضر، تبیین و دسته‌بندی شفافیّت در ساختار فضایی معماری ایران، با عطف توجّه به معماری دوران صفوی است. برای بررسی این موضوع، بناهای این دوران با توجّه به ساختار فضایی آنها، به دو گونۀ برون‌گرا و درون‌گرا تقسیم شدند. از نمونه‌های گونۀ برون‌گرا، کوشک هشت بهشت اصفهان، و از گونۀ درون‌گرا، مسجد امام اصفهان انتخاب شدند. پژوهش حاضر، به روش مطالعۀ موردی، بر پایه داده‌های حاصل از اسناد کتابخانه‌ای و مشاهدۀ میدانی، به تحلیل، تبیین و دسته‌بندی انواع شفافیّت در ساختار فضایی معماری ایران می‌پردازد. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که شفافیّت فضایی در معماری ایرانی متنوّع است. این کیفیّت ادراکی فضا، به دو صورت حرکتی/ ادراکی و بصری/ ادراکی قابل دسته‌بندی است. معماران ایرانی، با عناصری هم‌چون فخرومدین، شناشیل، هورنو، شباک و روزن، به شفافیّت بصری/ادراکی، و با عناصر دیگری نظیر حیاط، ایوان و گنبدخانه، به شفافیّت حرکتی/ادراکی دست پیدا کرده‌اند. عناصر شفافیّت بصری/ ادراکی، علاوه بر عملکرد خود، سبب نورانیّت، تداوم بصری و درک همزمان درون و بیرون فضا می‌شود؛ درحالی‌که شفافیّت حرکتی/ادراکی، گشایش، سبکی، تسلسل، یکپارچگی و پیوستگی فضا را به همراه دارد؛ و انسان همواره فضا را تعریف شده، ولی بی‌پایان احساس می‌کند. درنتیجه، معماری ایرانی، به‌ویژه در دوران صفوی، واجد تسلسل و در عین حال پیوستگی فضایی است. این پیوستگی فضایی، همواره آدمی را در درون فضایی که تعریف شده قرار می‌دهد.