تحلیل موقعیّت به مثابه روشی برای پژوهش در خصوص شهر اسلامی

یکی از مسائل موجود در مطالعه شهر و شهرسازی اسلامی، عدم توجّه کافی به روش‌شناسی‌های منسجم و متناسب با ویژگی‌های این عرصه است. در این زمینه، استفاده از روش‌های کیفی همراه با بررسی نقّادانه امکانات و توانمندی‌های آن‌ها برای تدوین نظریّه های منسجم و کاربردی برای ارتقای شهرسازی اسلامی راه گشاست. از جمله این روش‌ها، روش نظریّه زمینه‌ای است که به صورت فزاینده مورد توجّه پژوهشگران رشته‌های مختلف و از جمله نظام‌های علمی مرتبط با محیط انسان‌ساخت قرار گرفته است. یکی از نسخه‌ها و خوانش‌های متعدّد نظریّه زمینه‌ای، تحلیل موقعیّت است. مقاله حاضر در پی آن است تا با بهره‌گیری از این روش در نمونه‌ای از مطالعات تعریف شده ذیل عنوان شهرسازی اسلامی و ضمن بررسی ماهیّت، ویژگی‌ها و مولّفه‌ها شهر اسلامی، امکانات و توانمندی‌های تحلیل موقعیّت در این عرصه را مورد بررسی قرار دهد. بر این اساس پاسخ گویی به دو سوال مورد نظر است: خصوصیّات، امکانات و ابزارهای پیشنهادی تحلیل موقعیّت تا چه اندازه با ماهیّت پژوهش در شهر و شهرسازی اسلامی هماهنگ است؟ چه ویژگی‌ها و مولّفه‌هایی برای شهر اسلامی در اسناد، متون، قواعد و گفتمان‌های مرتبط برشمرده شده است؟ این مطالعه با بهره‌گیری از داده‌های موجود در متون فارسی در خصوص شهر اسلامی و با بررسی مولّفه‌های انسانی و غیر انسانی، عاملان فردی و جمعی، سازمان‌ها، ساخت‌های گفتمانی و مولّفه‌های فضایی، زمانی، اقتصادی، سیاسی و نمادین در این موقعیت، سعی در به دست دادن تصویری روشن از این انگاره دارد. برای این منظور نقشه‌های موقعیت، عرصه‌ها/جهان‌های اجتماعی و وضعیت به عنوان قلب روش تحلیل موقعیّت تولید و ارائه شده است. روش تحلیل موقعیّت با لحاظ پیچیدگی‌ها، مولّفه‌ها و کنشگران گوناگون، توجّه به رویکردهای جدید و عاملین ناپیدا و خاموش، و با توجّه به موقعیّت به عنوان واحد تحلیل می‌تواند مسیری جدید برای پژوهش در شهرسازی اسلامی در اختیار قرار دهد. بخش دیگر نتایج متوجه پرسش دوم پژوهش است. در این خصوص با توجّه به نقشه‌های ترسیم شده و تحلیل‌های مربوطه می‌توان گفت شهر اسلامی انگاره‌ای چندبعدی و پیچیده است که عاملان، ساخت‌های گفتمانی، مولّفه‌های فضایی، زمانی، نمادین و اجتماعی مختلفی در ساخت و تعیین ویژگی‌های آن نقش دارند. هر گونه کاربست این مفهوم در پژوهش‌های مربوطه باید با توجّه به این پیچیدگی‌ها و عدم قطعیّت‌ها همراه باشد و رویکردهای مختلف، وضعیت‌های گوناگون، شرایط متنوع، و نگرش‌های متفاوت را مورد توجّه قرار دهد.