بررسی تحوّلات مجموعۀ احمد بن موسی (ع) در شهر شیراز در دورۀ صفویه

بخش زیادی از آثار معماری اسلامی را بناهای آرامگاهی تشکیل می‌دهد. در میان این آثار مجموعه‌ها و بناهای زیارتگاهی از اهمیّت خاصی برخوردار هستند. بقعۀ احمد بن موسی (ع)، که سابقۀ وجودی‌اش به قرن هفتم ق می‌رسد، از مهم‌ترین بناهای زیارتگاهی شهر شیراز در طول دوره‌های مختلف بوده است. به رغم اهمیّت این بقعه تاکنون تحقیق جامعی در زمینۀ معماری این بنا در دوره های مختلف تاریخی انجام نشده است و ابهامات زیادی دربارۀ آن وجود دارد. در حالی که با درک این مهم، می توان به شناخت بخش مهمّی از تاریخ شهر شیراز که در چنین مجموعۀ زیارتی شکل گرفته است، دست یافت. این مقاله قصد دارد تحوّلات بقعه در دورۀ صفویه و جایگاه آن را در شهر شیراز صفوی بررسی کند. لذا در این تحقیق تحوّلات بقعه به همراه بناهای هم‌پیوند آن، که به مثابه یک مجموعه کار می‌کردند، در دورۀ صفویه و در سیاق این دوره بررسی شده است؛ تحوّلاتی که سبب شکل‌گیری جایگاه جدیدی برای بقعۀ احمد بن موسی (ع) در شهر شیراز صفوی شده است. به علّت نابودی بخش‌ زیادی از کالبد صفوی و فقدان شواهد باستان‌شناسی حجم زیادی از داده‌های تحقیق از منابع مکتوب و تصویری دست اوّل و دست دوم و وقف‌نامه‌ها به دست آمده است. سپس شواهد موجود مثلث‌بندی، تحلیل، ارزیابی و تفسیر شده است تا روایتی تاریخی از مجموعۀ احمد بن موسی (ع) در دورۀ صفوی به دست دهد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد با آغاز حکومت صفویه زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، مذهبی و ... جدیدی شکل گرفت که باعث ایجاد تحوّلاتی در بقعۀ شاه‌چراغ شد. با تغییر سیاست‌های نظام حاکم، هم‌چون رواج آیین تشیع، تغییر حامیان بقعه، و شکوفایی اقتصادی زمینه برای ساخت و ساز حول بقعه ایجاد شد: بناهایی با پیوندهای مختلف با بقعه که به منزلۀ مجموعه‌ای شهری فعالیّت می‌کردند. با شکل‌گیری این بناها و تنوّع کارکردهای شهری آن‌ها و به علاوه موقعیّت قرارگیری آن‌ها در شهر، ارتباط مجموعه با شهر بیش‌تر شد. گسترش موقوفاتِ مجموعه نیز در شهر و بیرون از آن این ارتباط را افزایش می‌داد. بنابراین مجموعۀ احمد بن موسی (ع) در این دوره با تحوّلات مختلف و با توجّه به شرایط زمانه جایگاه جدیدی در شهر شیراز پیدا کرد.

Recognition of evolutions of Ahmad Ibn-Musa (a.s) complex in Shiraz in Safavid perio

A large part of Islamic architecture is Tomb monuments. In these monuments, shrine complexes and constructions are of great importance. The shrine of Ahmad ibn Musa has been one of the most important shrine monuments in different eras in Shiraz. Although the context of the formation of Ahmad ibnMusa (a.s) returns to the seventh century (lunar calendar), but its architectural evolutions in different eras have been neglected. However, with the recognition of this monument at different periods an important part of the history of the city, which was occurring in such shrine complexes, will be clarified. So the purpose of this article is to search evolutions of this tomb according to the context of this period and to identify the place of this tomb in the Shiraz city of Safavid period. In this research the information was gathered from primary sources and reliable ones including historical and geographical documents. After getting out the needed information and thinking deeply in the data, the evidence have been analyzed using interpretivehistorical method. Results indicate when the Safavid period began, the context changed and believes in Shia spread. So more attention was paid to religious and shrine monuments like Ahmad ibnMusa (a.s). In this state by changing the patrons of this tomb with availability of appropriate economic context, the tomb and its ruined parts were repaired and new building were constructed near the tomb. In fact, in this era the tomb changed into a complex and its connection with city developed, based on these changes and also its location in the city and the expanse of its Waqf places. So that this complex got a new place in the Safavid city of Shiraz in this period.