تحلیل سازمان یابی فضایی و تحولات نظام شهرهای ایرانی- اسلامی (مطالعه موردی؛ استان قزوین)

طی چند دهه‌ گذشته، در نتیجه‌ رشد فزاینده‌ جمعیّت و به موازات آن رشد شهرنشینی، نظام شهری تحوّلات عمیقی را به خود دیده و بر تعداد سکونت‌گاه‌های شهری به طور فزاینده‌ای افزوده شده و در سازمان فضایی نظام شهری تغییراتی ایجاد کرده است. هدف از پژوهش پیش‌رو تحلیل و ارزیابی سازمان‎یابی فضایی نظام شهری استان قزوین و شناخت تحوّلات جمعیّتی آن در سال‎های 1355 تا 1390 با استفاده از سه نوع شاخص‎های سنجش میزان نخست شهری، تمرکز و تعادل است. نتایج نشان‎دهنده‌ شدّت بالای نخست شهری، تمرکز و عدم تعادل‎های استان در قیاس با کشور در تمامی دوره‎ها به‎ویژه در سال‎های ابتدایی است؛ با این وجود روند نزولی کاهش این شاخص‎ها در طول دوره‌ مورد مطالعه که در توافق با روند تجربه شده در کشور است، از کاهش تمرکز‌گرایی جمعیّت در شهر قزوین به‎عنوان نخست شهر و افزایش تعادل نظام شهری استان به رغم فاصله‌ بسیار زیادی که هم‌چنان با وضع مطلوب دارد حکایت می‎کند؛ به‎طوری که شدّت نزدیک‎تر شدن این شاخص‎ها به ارقام مطلوب در بازه زمانی مشابه برای استان قزوین بسیار بیش‌تر از کشور بوده ‎است. از دلایل بالا بودن میزان تمرکز نظام شهری استان، سهم بالای جمعیّت شهر قزوین در برابر سایر شهرهای استان و محدودیّت تعداد و اندازه‌ شهرهای میانی به‎سبب عدم برخورداری از آستانه‎های جمعیّتی قابل قبول به ویژه در سال‎های ابتدایی دوره است. اما سال 1385 به‎عنوان نقطه‌ عطفی در روند تحوّلات به وقوع پیوسته محسوب می‎شود زیرا در نتیجه دو برابر شدن تعداد نقاط شهری استان از رقم 12 به 24 و تبدیل وضعیّت تعدادی از روستاها به نقاط شهری که حتّی جمعیّتی کم‌تر از 5000 نفر دارند، عدم تعادل در نظام شهری استان تشدید شده که عمدتاً به حساسیّت شاخص‌های اندازه‌گیری میزان تمرکز به آستانه‌ جمعیّتی تعریف سکونت‌گاه‌ها به عنوان نقطه‌ شهری مربوط است، به‎طوری که عدم تعادل‌های نظام شهری بر خلاف آن‌چه که عموماً تصور می‌شود، بیش از آن که ناشی از بزرگ‌سری شهر مرکز استان باشد، می‎تواند ناشی از کمبود جمعیّت شهرهای کوچک و تغییر وضعیّت سکونت‌گاه‎های روستایی به نقاط شهری بسیار کم جمعیّت قلمداد شود.