تحلیلی بر مطالعه شکل شهر اسلامی

مطالعه شکل شهر اسلامی در تقاطع نظام‌های علمی گوناگون قرار گرفته است. گرچه گستردگی پژوهشگران به افزایش درک ما از پیچیدگی‌های شکل شهرهای اسلامی کمک کرده، امّا در عین حال سنّت‌ها، اهداف تحقیقاتی و نظام‌های علمی مختلف باعث بروز اغتشاش‌ها و سردرگمی‌هایی در این عرصه شده است. نوشتار حاضر در پی شناسایی، دسته‌بندی و تفسیر، یا نگاشت، پژوهشگران اصلی در حوزه مطالعه شکل شهر اسلامی است. مدل انتخابی و مورد استفاده در این تحقیق، مدل گاثیر و جیلیلاند است که در سال 2006 ارایه کرده‌اند. بدین منظور یک پیمایش دو سطحی از رویکردهای متداول در این عرصه ارایه شده است. بر این اساس در سطح نخست مطالعات بر اساس هدف اکتشافی آن‌ها به دو دسته شناختی که در پی فراهم آوردن تعریف یا توسعه چارچوبی تبیینی هستند، و هنجاری که هدف آن‌ها تعیین کیفیّاتی است که بر پایه آن‌ها شهر باید در آینده ساخته شود، تقسیم شده‌اند، سپس یک تمایز ثانوی بین رویکرد درون‌نگر که شکل شهر را به عنوان نظامی نسبتاً مستقل می‌پندارد و رویکرد برون‌نگر که شکل شهر را به عنوان متغیّر وابسته یا محصول فرعی عوامل خارجی تلقی می‌نماید برقرار شده است. نتایج مطالعه نشان می‌دهد که به رغم فراوانی پژوهش‌های انجام شده در باب شکل شهر اسلامی، بیش‌تر این مطالعات سعی در تبیین و توضیح شکل شهر داشته‌اند و کمبود مطالعات مربوط به بایدها و الزامات برنامه‌ریزی و طرّاحی شهر بر اساس اصول اسلامی مشهود است.