بررسی زمینه‌های پیدایش مسجد جهان‌نمای دهلی

مسجد جامع جهان‌نما در سده یازدهم هجری و پس از بنای دهلی نو (شاه‌جهان‌آباد) به دستور شاه‌جهان ساخته شد. در آن زمان دهلی مساجد جامع دیگری نیز داشت. در کتیبه این مسجد گفته شده این مسجد هم زمان با ساخت شهر شاه‌جهان‌آباد (دهلی امروز) در زمان حکومت بابریان و به دستور شاه‌جهان ساخته شد. این مقاله با هدف شناساندن مسجد، جست‌وجوی بستر تاریخی و فرهنگی آن به تحریر درآمده است؛ بستری که ارتباط فرهنگی ایران و هند را بیان می کند. تحقیق با روش توصیفی تاریخی و با تکیه بر داده های کتابخانه ای و مشاهده میدانی انجام شده است. این بنا از بزرگ ترین مساجد جهان اسلام و شبه قاره است. پیش از مسجد جامع جهان نما، دهلی سه مسجد جامع دیگر به نام‌های قبه الاسلام در قرن هفتم هجری، جامع فیروز شاهی در قرن هشتم هجری و پورنا در قرن نهم هجری داشت تا این که شاه‌جهان در قرن یازدهم هجری مسجد عظیم جهان‌نما را وسیع تر از مساجد پیشین بنا کرد و تاکنون مسجد جامع دهلی باقی مانده است. مسجد جامع جهان‌نما، با صحن وسیع و سردرهای رفیع و مناره‌های بلند، محصول قرن‌ها تجربه مسجدسازی در شبه‌ قاره است. سبک و شیوه این مسجد تلفیقی از معماری سنگی هند و معماری ایران دوره اسلامی است. در ساخت آن برای نخستین بار از سنگ مرمر استفاده شده است. در حالی که پیش از این، مساجد، مقابر و کاخ های هند را با سنگ سرخ می ساختند. این مسجد چند کتیبه دارد؛ بلندترین آن ها کتیبه‌ای بر پیشانی شبستان قبله است که به خط ثلث و زبان فارسی است. متن آن هم چون ادبیات آن دوره مصنوع و سرشار از استعارات و تعبیرات شاعرانه است. نکته مهم این که در این دوره کتیبه در اکثر مساجد ایران به زبان عربی است. به نظر می رسد احداث شهر جدید جهان ما و مسجد جامع آن در جوار دهلی کهنه متاثّر از تجارب شهرسازی ایران در زمان صفویه باشد. توسعه شهر قزوین و اصفهان و مساجد شاه این دو شهر نمونه هایی بارز هستند. مهاجرت هنرمندان و معماران ایرانی در این زمان به هند را نیز می توان تاکیدی بر این مدعّا برشمرد.