تحلیل دگرگونی ساختار کالبدی - فضایی شهر ایرانی اسلامی (مطالعه موردی: شهرسبزوار)

فرایند تحوّل، همواره تابع سازوکارها و نیروهای خاصی است که بررسی آن ها می تواند منطق و الگوی فضایی شهر را در هر دوره مشخّص کند. شهرهای ایرانی ـ اسلامی در مسیر تحوّل خود در یک صد سال اخیر با تحوّلات عمیق کالبدی و فضایی روبه رو بوده اند. یکی از عواملی که می تواند به عنوان معیاری، در نحوه دگرگونی مدنظر قرار گیرد، تحلیل ساختار کالبدی ـ فضایی شهر است. این مقاله با هدف بررسی دگرگونی ساختار کالبدی ـ فضایی شهر سبزوار در دو دوره تاریخی (1285 و 1385 ه.ش) تدوین شده است. این تحقیق از نوع کمّی ـ مقایسه ای است و رویکرد آن بر اساس نظریّه چیدمان فضا و اندازه گیری پارامترهای فضایی نظیر ارزش هم پیوندی، عمق، کنترل و اتصال در هر دوره است. مقاله بر این فرضیّه استوار است که تغییرات کالبدی در بافت های ارگانیک، تغییرات فضایی را به همراه دارد. بر این اساس پارامترهای فضایی در هر دوره تحلیل و صحّت آن ارزیابی شده است. تحلیل ها نشان می دهد که متوسط همپیوندی در این دوره برابر 0.4946 و متوسط عمق فضایی 18.6059 است. هم چنین دو پارامتر کنترل و اتصال به ترتیب برابر با 0.9983 و 2.1661 است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که محدوده مورد مطالعه در سال 1285 ساختاری منسجم داشت که در آن بازار به عنوان هم پیوندترین فضای شهر(0.7433) نقش اصلی را در نحوه توسعه و دگرگونی شهر ایفا میکرد. امّا در سال 1385ه.ش. تخریب بازار و احداث خیابان های مختلف سبب افزایش میزان هم پیوندی به 0.8715 و کاهش عمق به 12.5638 شده است. هم چنین پارامتر اتصال به 2.3759 و کنترل به 1.0239 افزایش یافته است. در این دوره، خیابان بیهقی که جایگزین بازار سنّتی شده با مقدار 1.216 هم پیوندترین فضای شهر سبزوار است. نتایج نشان می دهد که خیابان بر خلاف بازار عامل گسستگی کالبدی و فضایی در محدوده بافت تاریخی است و عملکرد عناصر مرتبط با آن را تحت تاثیر قرار داده است.