بررسی قابلیت های فضای معماری برای ایجاد بستر پاسخ گویی به نیازهای انسان از منظر اسلام (مطالعه موردی: خانه های زینت الملک شیراز و بروجردی های کاشان)

بنا بر نظر پژوهشگران حوزه طرّاحی محیط، آنچنان که لازم است به مقوله قابلیّتهای فضای معماری برای پاسخگویی به نیازهای انسان پرداخته نشده است. مقاله حاضر با مد نظر قرار دادن آخرین دستاوردهای پژوهشی پیرامون این موضوع، به دنبال شناخت مدلی جامع و کاربردی از نیازهای انسان و سطوح قابلیّتهای فضای معماری برای بسترسازی برای اغنای نیازهای او از منظر اسلام است. برای این منظور مروری بر مهمترین دیدگاههای اسلامی پیرامون موضوع انجام گرفت. ابتدا با مقایسه تطبیقی، اطلاعات بهدست آمده درباره نیازهای انسان طبقهبندی شد و با محور قرار دادن تعریف امام علی(ع) از مراتب نفس انسان مدلی از نیازهای انسان در تناظر با مراتب نفس او ارایه گردید. با توجّه به یافتهها و با استفاده از روش استنباط و استدلال منطقی، قابلیّتهای فضای معماری در چهار سطح متناظر با نیازهای چهارگانه انسان(نیازهای مادی، روانی، عقلانی و روحانی) تعریف شد و در مرحله بعد با توجّه به آموزههای اسلامی، نمونههایی از راهبردهای مفهومی و راهکارهای عملی برای ایجاد قابلیّتهای چهارگانه در فضای معماری ارایه شده است. سپس برای بررسی قابلیّت اجرایی و تحقّقپذیری راهکارهای ارایه شده و نقش آنها در خلق آثار معماری ماندگار، دو نمونه از آثار معماری ایران که شایستگی آنها مورد تایید متخصصان حوزه معماری است (خانه زینتالملکِ شیراز و بروجردیهای کاشان) مورد مطالعه قرار گرفت و راهکارهای ارایه شده در آنها بازخوانی شده است. در نهایت براساس دستاوردهای این پژوهش میتوان مطرح نمود که فضای معماری میتواند چهار سطح قابلیّت متناظر با نیازهای چهارگانه انسان ایجاد نماید. اما نکته مهم این است که فضای معماری قابلیّت دارد نیازهای مادی و روانی انسان را به صورت نسبی تامین نماید، اما تنها میتواند بستری برای تامین نیازهای عقلانی و روحانی او فراهم آورد، زیرا سیر تکامل انسانها امری آگاهانه و اختیاری است.