بازشناسی تاریخی تحولات معماری در ارسن مجموعه شیخ شهاب الدین محمود اهری

یکی از ساختارهای هویّت بخش به سیمای کالبدی شهر اهر، مجموعه تاریخی شیخ شهاب الدّین است؛ مجموعه ای از دوران شکوفایی عرفان و تصوّف در منطقه آذربایجان در قرون هفتم تا یازدهم (هـ.ق.). این مجموعه تاریخی علی رغم این که در زمره آثار فاخر معماری ایرانی قرار دارد، تاکنون از بررسی های کافی در زمینه شناخت تاریخی و شناخت کیفیات معماری بی نصیب بوده است. در نوشتار حاضر، که برآمده از پژوهشی مستقل به منظور تبیین تاثیر زمان بر نحوه تکوین ارسن این مجموعه است، به برخی از خلاهای علمی موجود در این زمینه و با طرح دو پرسش پاسخ داده شده است: الف) دلیل وجودی پیدایش خانقاه شیخ شهاب الدّین در اهر چیست؟ ب) مراتب آفرینش و گسترش ساختاری این مجموعه متاثر از چه مولفه هایی است؟ از آن جایی که این پرسش ها، در بستر تاریخی مطرح شده اند، از روش توصیفی تاریخی استفاده شده است. یافته ها حاکی از آن است که هسته اولیه مجموعه شیخ شهاب الدّین، متاثر از شرایط فرهنگی و اجتماعی عصر ایلخانی است و با احداث فضاهایی ساده که برای برپایی خانقاه شیخ لازم بود، بنا نهاده شد و در همان دوره نیز توسعه ها پیدا کرده این مجموعه در عصر صفوی توسعه چشمگیری داشت. در این دوره به دلیل علایق سیاسی دربار صفوی، توجّه وافری به این مجموعه شد و کیفیّت و کمیّت ساختاری آن تحوّل اساسی یافت. ویژگی شاخص این مرحله از تحوّلات کالبدی این است که در قالب طرحی جامع بدان نگریسته شد و تمامی ساختارهای پراکنده قبلی در هیات منظومه معماریِ واحد به نظم آورده شد. نکته مهم در فرآیند تکوین مجموعه شیخ شهاب الدّین آن است که علی رغم آفرینش تدریجی، یکپارچگی تحسین برانگیزی در روابط معماری مجموعه مشاهده می شود؛ موضوعی که خود جلوه ای ممتاز از خرد و انعطاف پذیری معماران ایرانی است.