مطالعه تطبیقی معماری کاروان سراهای برون شهری و شهری ناحیه اصفهان در دوره صفویه (مطالعه موردی: کاروان سراهای مهیار و مادرشاه)

منابع تاریخی حکایت از آن دارند که بنیان گذار کاروان سرا، هخامنشیان بودند. کاروان سراها از لحاظ محل استقرار، به دو گونه برون شهری و شهری تقسیم? شده?اند. شکوفایی کاروان سراهای ایران مربوط به دوره صفویه است. در این دوره رونق تجاری- اقتصادی به خصوص در اصفهان، سبب استقرار کاروان سراهای شهری و برون?شهری بسیاری در ناحیه اصفهان شد. اما از اوایل قرن بیستم و با اختراع وسیله نقلیه موتوری، کاروان سراهای برون شهری از رونق افتاد و از آن ها بیش تر به?عنوان جایگاه و منطقه نظامی استفاده شد؛ برخی از کاروان سراهای شهری نیز هم?چنان به فعالیّت اقتصادی خود ادامه داده و برخی دیگر نیز تغییر کاربری داده و به صورت پارکینگ، انبار کالا و کارگاه?های تولیدی درآمده?اند. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است که چه تفاوت?ها و شباهت?هایی در کاروان سراهای برون?شهری و شهری ناحیه اصفهان در دوره صفویه وجود داشته است. بر این اساس، با بهره?گیری از مطالعات کتابخانه?ای و میدانی و استفاده از روش قیاسی به بررسی و مقایسه گونه?های شاخص و هم ارز کاروان سراهای برون?شهری (مهیار) و شهری (مادرشاه) پرداخته و ایده?های رایج در این کاروان سراها بازشناسی شده است. الگوگیری از چنین تجربه هایی می?تواند در طرّاحی فضاهای تجاری- اقامتی پاسخگوی نیازهای امروزی باشد. با مقایسه کاروان سراهای مهیار و مادرشاه تفاوت?هایی در جزییات این دو کاروان سرا هم?چون ورودی، میان سرا، حجره، اصطبل?ها و... دیده شد؛ اما از طرفی ویژگی?های مشترکی نیز مانند نزدیکی و پیوستگی مکانی با بازارچه و سایر فضاهای معماری، فرم درونگرای (حیاط مرکزی) چهار ایوانی، انتظام فضایی ورودی اصلی و... مشاهده گردید. بنابراین با توجّه به تاخر زمانی ساخت کاروان سرای مادرشاه نسبت به کاروان سرای مهیار، می?توان احتمال داد که الگوی کلی کاروان سرای شهری مادرشاه ملهم از کاروان سرای برون?شهری مهیار بوده است.