تحلیلی بر سیر تحوّل مفاهیم و الگوی کالبدی مساجد در دوره های چهارگانه معماری ایرانی

مساجد ایرانی با همه تنوعش، اگرچه یکی از مهم ترین مظاهر و افتخارات تمدّن اسلامی است، درباره میزان تطابق آن ها، با ارزش های اصیل اسلامی، دیدگاه های گوناگونی وجود دارد. این میزان تطابق در دوره ها، که گاه خصلت هایی متفاوت دارند، فرق می کند؛ به طوری که در برخی دوره ها به مفاهیم اسلامی نزدیک تر و در برخی دوره ها دورتر شده است. این مقاله برای بررسی تطبیقی این مساله، با بهره گیری از مفاهیم پایه عرفان اسلامی از قبیل تشبیه، تنزیه، جمال و جلال به گونه شناسی مفهومی مساجد و معرفی شاخصه های هر گونه می پردازد. هدف تحقیق، بررسی این مفاهیم و تبیین آن ها در سبک های مختلف معماری ایرانی ـ اسلامی (خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی) است تا بتواند با تفکیک ارزش گذاری محتوایی و کالبدی دوره های تاریخی، راهی برای بهره گیری صحیح از الگوهای تاریخی برای مساجد معاصر معرفی کند. در گام نخست، با روش استدلال منطقی، مبانی مفهومی مسجد تشریح شده و در گام دوم با روش تاریخ پژوهی تکاملی، سیر تحوّل شاخصه های مربوط به هر مفهوم، در خلال دگرگونی ها سبکی مساجد در ایران بررسی شده است. نتایج نشان می دهد از بُعد تشبیه و تنزیه، مساجد دوره نخست بیش تر تنزیهی و کارکردی بوده اند و در دوره های بعد با رشد خیال انگیزی تشبیهی، مساجد به سمت نشانه گرایی و تزیین حرکت کرده اند. این موضوع تا دوره آذری که اوج خیال انگیزی تشبیهی و نمادگرایی است، ادامه داشت تا در دوره صفویه به تعادلی بین تشبیه و تنزیه رسید. از بعد جمال و جلال در بیش تر دوره ها تعادل بینابینی دیده می شود. در عین حال می توان تا حدودی مساجد اولیّه را به خاطر سادگی بیش از حد، جلالی تر و مساجد آذری را به خاطر افراط در تزیین، جمالی تر دانست. در موارد معدودی از عصر آذری و صفوی مساجدی را می توان نام برد که خارج از حد تعادل، حالتی افراطی در جمال و تشبیه دارند.