ارزیابی هندسه فضایی مساجد تاریخی قم با تاکید بر معناشناسی محور

از گذشته تا به امروز معماران و طراحان مساجد، جهت گیری الهی در سیر حرکت انسان از بدو ورود تا قرارگیری و سلسله مراتب حرکتی در راستای محور قبله را عنوان یک اصل ارزشمند دانسته اند. رعایت محور قبله به عنوان کانون، نقطه اتصال معنوی انسان و عامل توالی سلسله مراتب در مساجد همواره به عنوان یک رکن در طراحی مساجد مورد توجه بوده است. این پژوهش درصدد پاسخ به این سوال است که چگونه جهت قبله به عنوان محور بر معماری و آرایش هندسی فرم ها، چیدمان فضایی داخلی و کالبد مساجد تاریخی شهر قم اثرگذار بوده است؟ هدف این پژوهش، بررسی تاثیرمحور قبله بر ساختار فضایی و کالبدی مساجد با تمرکز بر مساجد تاریخی شهر قم است و سلسله مراتب حرکتی و محور فضایی را از ورود تا قرارگیری در راستای قبله بررسی می نماید. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است که به لحاظ معرفت شناسی در پارادایم تفسیری یا برساختی (ساختارگرایی)، به لحاظ جهت گیری نظری، به لحاظ رویکرد (شیوه استدلال) تطبیقی، به لحاظ نوع داده ها کیفی و کمی (ترکیبی)، به لحاظ نوع نتایج توصیفی- تحلیلی و رهیافت تاریخی- تفسیری است که با تحلیل گونه شناختی و گردآوری داده کتابخانه ای (اسنادی) و نقشه خوانی، سندخوانی انجام شده است. یافته ها بیانگر آن است که در طراحی، هندسه، ساماندهی فضایی و جهت ورودی اکثر مساجد شهر قم با توجه به رعایت اصل سلسله مراتب و شاخص بودن و تاثیرپذیری از محور و جهت قبله، به دو دسته ی تک محوری و دومحوری تقسیم بندی می شوند.

evaluation of the spatial geometry of the historical mosques of qom with an emphasis on semantics

the adherence to the qibla axis, regarded as a spiritual focal point and a sequence-determining element in mosque hierarchy, has consistently been a core principle in mosque design. this research aims to examine the influence of the qibla axis on the spatial and structural configuration of mosques, focusing particularly on historical mosques in the city of qom. it analyzes the movement hierarchy and spatial axis from the entrance to the alignment with the qibla direction. the research employs a descriptive-analytical method, gathering data through library resources, cartographic analysis, and document review. the findings reveal that the design, geometry, spatial organization, and entrance orientation in most mosques in qom reflect a strict adherence to hierarchical principles and the prominent influence of the qibla axis. the mosques are categorized into two types: uniaxial and biaxial.the mosque is undeniably one of the primary religious structures in islam, with its foremost function being collective worship (hillbrand, 2019: 31). as a place of worship, the mosque reflects the beliefs and values prevailing in islamic cities, and this status is accentuated by the diversity of its functions, leading to spatial variety within the mosque (noghrehkar, 2014: 126). the architecture of any building is formed around a functional, spatial, visual, and formal hierarchical system, which, in the particular case of mosques, revolves around the spiritual significance of the qibla axis as an orientational guide (fattahi omranipour, 2014: 96). the qibla axis, a spiritual direction, influences the architecture and geometric arrangement of forms, prompting the spatial geometry to adopt a unified orientation, aligning all internal elements and spaces around this sacred axis mdash;the qibla itself (ziabakhsh et al., 2012: 89). over centuries, the diverse geometry, form, and spatial structure of mosques have adapted, partly in response to the qibla axis. the varying configurations of courtyards and prayer halls can strengthen or weaken the ritualistic function of mosques (vasigh et al., 2021). consequently, the main question posed by this study is: how has the qibla direction as an axis influenced the architecture, geometric arrangement of forms, spatial configuration, and structure of historical mosques in qom? the study hypothesizes that the qibla axis has a significant effect on the orientation, movement hierarchy, spatial axis, and structure of qom rsquo;s historical mosques. using an analytical-logical approach, this research evaluates the manifestation of the qibla orientation in the architecture of mosques across historical periods. it investigates the role of the qibla axis in the architectural design, spatial layout, and structure of historical mosques in qom, including alborz, panj ali, chehel akhtar, seyyed sadegh rouhani, meydan kohneh, jameh, azam, the sacred jamkaran mosque, jameh kahak, imam hasan askari (as), and sarm mosques. necessary information was obtained from library resources and article reviews. initially, the mosque plans are categorized based on form and axis, followed by an examination of the influence of the qibla axis on the layout, spatial structure, and composition.