ارزیابی مدل ساختاری و سازمان فضایی مدارس در دوره قاجار و پهلوی اول (نمونه موردی مدارس تبریز و ارومیه)

معماری مدارس سنتی غالباً به صورت متقارن حول یک یا دو محور عمود برهم شکل گرفته اند. عناصر اصلی ساختمان مدرسه در دو سوی محور واقع شده و طرح حیاط به‌گونه‌ای است که مرکزیت حیاط و استخوان بندی کل را تقویت می نماید. در معماری مدارس سنتی، طراحی و ساخت فضا با توجه به قابلیت های ادراکی و نیازهای مادی و معنوی انسان انجام می شده است. هدف اصلی پژوهش شناخت سازمان فضایی، بررسی و مقایسه عناصر، و الگوهای ساختاری مدارس تبریز و ارومیه در دوره قاجار و پهلوی اول است. در این مقاله ابتدا از نظر کیفی به بررسی الگوهای ساختاری و سازمان فضایی و کیفیت مدارس پرداخته و سپس با مقایسه و ارزیابی یافته های پژوهش، به منظور تجزیه و تحلیل آماری، پردازش داده های کمی با استفاده از شاخص ها و آزمون های آماری انجام شده است. این پژوهش با برگزیدن دو دوره ی تاریخی متوالی (قاجار و پهلوی) به عنوان نقطه ی آغازی در تغییر و تحول ساختار مدارس می پردازد. پژوهش با رویکرد کاربردی و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی، با استفاده از جمع آوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه ای به بررسی الگوهای مدارس در این دوره ها می‌پردازد. تکنیک جمع آوری اطلاعات به وسیله پرسشنامه بسته به پاسخ محققین و تحلیل داده های جمع آوری شده با spss روش آمار توصیفی چولگی و کشیدگی و نمودار هیستوگرام جهت مقایسه مدارس دوره قاجار و پهلوی، با استفاده از تحلیل های آماری و همبستگی و آزمون شاخص‌های دریافتی انجام، و در نهایت نتایج استخراج شده است. مقدار عددی ضریب آلفای کرونباخ با در نظر گرفتن 9 سوال پرسشنامه برابر با 0.707 بوده که نشان می دهد پایایی پرسشنامه متوسط می باشد. جهت بررسی تطبیقی مدارس، مدرسه دارالفنون تبریز، رشدیه تبریز، فردوسی تبریز، انوشیروان تبریز، چمران ارومیه، طب ارومیه، توحید تبریز (پروین اعتصامی) از مدارس دوره قاجار و پهلوی انتخاب شدند. سپس شاخص های موردنظر، جهت مقایسه، تعیین و بررسی ها انجام گرفت. بر این اساس مهم‌ترین نتیجه این پژوهش بهره‌مندی از الگوهای طراحی مناسب همچون محوریت، لایه لایه بودن، حیاط های متداخل، انعکاس و تنوع در معماری مدارس و کشیدگی پلان ها و ورودی در مرکز، اهمیت تنظیم شرایط محیطی، کشیدگی شرقی، غربی و آفتابگیر بودن از یک طرف مهم هست، و از طرف دیگر عصر، عصر نئوکلاسیک بوده، ساختمان‌ها اکثراً در اروپا متقارن بوده و تاثیرپذیری از غرب چه در آموزش های مدارس، چه در شکل و کالبد مدارس مهم بوده است. در نتیجه فضاهای آموزشی از مسجد مدرسه با الگوی حیاط مرکزی بعدها به مدارس با الگوی پلان کشیده تبدیل شده است و تحول آموزشی در دوره قاجار از مفهوم تداوم شکلی- کالبدی قالب معماری سنتی ایرانی تبعیت کرده و آیتم هایی مانند حیاط مرکزی و مدول و قاب بندی نماها و تقارن، درون گرایی و هندسه مناسب و... دیده می شود.

evaluation of the structural model and spatial organization of schools in the first qajar and pahlavi periods (case examples of schools in tabriz and urmia)

the architecture of traditional schools is often symmetrically formed around one or two perpendicular axes. the main elements of the school building are located on both sides of the axis, and the design of the courtyard is such that it strengthens the centrality of the courtyard and the overall structure. in the architecture of traditional schools, the design and construction of the space is done according to the perceptive capabilities and material and spiritual needs of humans. the main purpose of the research is to know the spatial organization, to examine and compare the elements, and the structural patterns of schools in tabriz and urmia in the qajar and pahlavi period. in this article, first of all, qualitatively, it examines the structural patterns and spatial organization and the quality of schools, and then by comparing and evaluating the research findings, for the purpose of statistical analysis, processing quantitative data using indicators and tests. statistics have been done. this research deals with choosing two consecutive historical periods (qajar and pahlavi) as a starting point in the change and evolution of the structure of schools. the research with applied approach and descriptive and analytical research method, using field and library information collection, examines the patterns of schools in these periods. the technique of collecting information by means of a questionnaire depending on the answers of the researchers and analyzing the data collected with spss descriptive statistics method of skewness and kurtosis and histogram chart to compare the schools of qajar and pahlavi period, using statistical analysis and correlation and the test of received indicators was done, and finally the results were extracted. the numerical value of cronbach's alpha coefficient is equal to 0.707 considering the 9 questions of the questionnaire, which shows that the reliability of the questionnaire is average. for the comparative study of schools, tabriz dar al-funun school, rushdieh tabriz, ferdowsi tabriz, anoushirvan tabriz, chamran urmia, teb urmia, tawheed tabriz (parvin etisami) were selected from qajar and pahlavi schools. then, the desired indicators were determined and checked for comparison. based on this, the most important result of this research is benefiting from suitable design patterns such as centrality, layering, overlapping courtyards, reflection and diversity in school architecture and stretching of plans and entrance in the center, the importance of setting environmental conditions, stretching east and west. and being sunny is important on the one hand, and on the other hand, the era was the neoclassical era, buildings were mostly symmetrical in europe, and influence from the west was important both in school education and in the shape and body of schools. as a result, the educational spaces from the school mosque with a central courtyard pattern later changed to schools with an elongated plan pattern, and the educational evolution in the qajar period followed the concept of physical-shape continuity of the traditional iranian architectural format and items such as the central courtyard, module and frame the arrangement of views and symmetry, introversion and appropriate geometry, etc. can be seen.