بررسی دگردیسی ماهیّت قلمرو کُنش‌گری همگانی از شهر ایرانی-اسلامی تا شهر معاصر ایرانی

شهرهای دوره اسلامی در ایران، با تاکید بر نقش مسجد و تکوین عنصر میدان و هماهنگی این دو توانستند بالنده‌ترین جلوه از انعکاس جهان‌بینی اسلامی را در قالبی کالبدی-اجتماعی به نمایش بگذارند. چنین نظامی، امکان حضور امّت واحده را در شهر و بستری مناسب برای تعامل و کُنش‌گری همگانی بین آحاد مردم فراهم آورد. بعدها با گرته‌برداری‌هایی ناصواب از نوگرایی غربی و تغییر در شکل گسترش شهرها، عناصری به ساختار شهر تحمیل شد که وجود خود را در حضور اتومبیل جستجو می‌کرد. پیامد این چرخش ناگهانی، گسستن هم‌پیوندی قلمرو همگانی، تقلیل ارزش‌های فضایی اجتماعی شهر ایرانی-اسلامی و شکل‌گیری شرایطی شبه‌شهری بود که به «شهر معاصر» یاد می‌شود. این درحالی است که همان جوامعی که در عصر مدرنیته چنین نحله فکری را به جوامع شهری تزریق کردند سال‌ها بعد به ناکارآمدی و آسیب‌های اجتماعی، هویّتی و معنایی آن در جوامع آگاهی یافتند و مسیر خود را به سمت و سویی دیگر پیش بردند. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی و با هدف شناخت تفاوت ماهوی فضاهای همگانی شهرهای ایرانی اسلامی با شهرهای معاصر ایران و تبیین نقش فضاهای همگانی در آن تدوین شده است. لذا با تحلیلی محتوایی به تشریح مصادیق عینی هر دو نوع فضا در دو مقیاس محلّه و شهر پرداخته شده است. نتیجه تحقیق حاکی از وقوع دگردیسی معناداری در شکل و محتوای فضاهای شهر در این دو دوره است و حفاظت، ارتقای کیفی و هماهنگ‌سازی فضاهای همگانی سنّتی با نیازهای امروزی شهرها و ایجاد فضاهای شهری غنی را به منظور حفظ هویّت شهر اسلامی ایرانی ضروری می‌نماید.