آب در باغ ایرانی؛ بررسی معماری آب و ساختار آب‌رسانی در باغ چهلستون اصفهان

شیوه طرّاحی در آب‌رسانی به دو بخش فضاها و پوشش گیاهی در باغ ایرانی منحصربه‌فرد است.معماران ایرانی با شناخت فیزیکی آب و درک نقش و ارتباط آن با انسان، آب را به درون ساختارهای معماری آوردند. قرار دادن آب در حوض‌هایی با عمق‌های مختلف، نمایش آن در آبشارها و فواره‌های زیبا، جاری کردن در نهرهاو مانند آن از جمله تمهیداتی است که معمار ایرانی برای نقش‌آفرینی معنوی و بروز نقش زیباشناسانه آب در نظر گرفته است.در چهلستون به‌عنوان یکی از نمونه‌های شاخص باغ‌سازی ایرانی، عنصر آب بسیار پراهمیّت است. معمار باغ‌ساز ترفندهای مختلفی به‌کار بسته است تا ضمن صرفه‌جویی در مصرف آب، از کارکرد زیبایی‌شناختی آن نیز به‌خوبی بهره بگیرد.هدف این پژوهش تشریح گوناگونی فرم‌های نمایش و توجّه صفویان به مباحث زیبایی‌شناسانه،درکنار اهمیّت کاربردی آب است. این نوشتار از گونه پژوهش‌های تاریخی است که با رویکردی تحلیلی انجام گرفته است. داده‌اندوزی به‌شیوه بررسی میدانی به‌همراه مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای صورت گرفته است. با توجّه به تخریب بخش اعظم بافت صفوی در محدوده باغ چهلستون و کمبود داده‌های باستان‌شناختی، این پرسش مطرح شد که ساختار آب‌رسانی به این باغ چگونه بوده و طرّاحی چرخش و نمایش آب در فضای باغ چگونه انجام گردیده است؟ نتیجه این پژوهش بر پایه بررسی‌های صورت‌گرفته چنین است: معماران صفوی چرخش آب را به دو شیوه در باغ چهلستون به نمایش درآوردند؛آب ایستا در حوض‌های بزرگ شرقی و غربی عمارت، و حوض‌های مرمرین ایوان و حوض جبهه جنوبی، و آب جاری در کانال‌های اطراف عمارت که عرض‌های متفاوتی داشته‌اند. تعبیه فواره‌ها در مسیر و استفاده ازسامانهدقیق شترگلوها برای پمپاژ و تقسیم آب نیزاز دیگر راه‌کارهای پیش‌بینی‌شده برای بهره کاربردی و زیبایی‌شناختی از آب در این باغ است. تامین آب باغ از سه منبع مختلف، دقّت بالای ساختار تقسیم آب در این دوره را نشان می‌دهد، که برگرفته از طومار تقسیم آب شیخ بهایی است. این منابع، خصوصاً دو نهر فدن و جوی‌شاه، از مهم‌ترین شاخصه‌های تعیین الگوی ساختاری باغ نیز بوده‌اند. از دیگر نکات چشمگیر، تفکیک آب کاربردی از آب تزیینی است که میراثی از باغ‌سازی ایران پیش از اسلام است.