تاملی بر ساختار فضایی و گونه‌شناسی خانه‌های سنّتی بخش دستگردان طبس

بافت‌ مناطق تاریخی دوره اسلامی نشان می‌دهد که عوامل مختلفی چون اقلیم و فرهنگ بر چگونگی ساختار و شکل‌گیری خانه‌های مسکونی تاثیرگذار بوده است. در بخش دستگردان طبس خانه‌های سنّتی متعدّدی وجود دارد که تعلّق تاریخی آنها به دوره‌های صفویّه تا قاجار باز می‌گردد. این خانه‌ها با ساختار پیچیده و متفاوت خود، چهره دگرگونی در میان بافت سنّتی منطقه، به‌وجود آورده‌اند. با توجّه به قرارگرفتن ناحیه دستگردان در اقلیم گرم و خشک، بناهای این منطقه متناسب با شرایط آب و هوایی بیابانی شکل پذیرفته‌اند. خانه‌های تاریخی مورد مطالعه از عناصر کارکردی متمایزی نسبت به دیگر بناهای مسکونی برخوردارند و شاخصه‌ها و ویژگی‌های منحصر به فرد آنها ضرورت انجام پژوهش را فراهم ساخت. این مقاله در نظر دارد ضمن معرفی خانه‌های تاریخی بخش دستگردان طبس، به شناخت عناصر سازنده و ویژگی‌های کالبدی فضایی خانه‌ها، با درک اصول و ارزش‌های فرهنگی حاکم بر معماری مسکونی، به تعیین هویّت آنها بپردازد. علاوه بر این‌که با مطالعه چرایی و چگونگی ساختار معماری این بناها، می‌‌توان الگویی مناسب و پایدار برای معماری خانه‌های امروزی این منطقه طرّاحی نمود. پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی و با روش توصیفی تحلیلی انجام پذیرفته است. مستندسازی ویژگی‌های معماری مبتنی بر جمع‌آوری منابع کتابخانه‌ای و بررسی‌های میدانی است. برای دست‌یابی به این هدف، تعدادی از خانه‌های سنّتی دستگردان متعلّق به دوره صفویه تا پهلوی، به لحاظ عناصر کالبدی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از هماهنگی منطقی ترکیب فضایی خانه‌های تاریخی بخش دستگردان با نوع اقلیم منطقه است و تغییر در چهره برخی خانه‌ها ریشه در ساختار اجتماعی این جامعه دارد. به‌طور کلی تشابه کالبدی معماری خانه‌ها در حیاط مرکزی با عنوان نقش هماهنگ‌کننده و ارتباط‌دهنده میان سایر عناصر بنا، استفاده از حوض‌خانه و ایجاد باغ در پیوند با فضای خانه به عنوان الگوی قابل تامل در دستگردان طبس است.