الگوشناسی تزیینات مقرنس در معماری ابنیه بازار تاریخی تبریز

مقرنس از الگوهای اصیل وکهن در معماری ایران‌ست که بعد از شناخت آن توسط معماران ایرانی در دوره‌های مختلف به تکامل رسیده و به شکل‌های متفاوت اجرا شده است. الگوهای متفاوت از مقرنس درگونه‌های مختلف معماری ایرانی هم‌چون امام‌زاده مسجد و بازار قابل‌مشاهده است. هدف این پژوهش پاسخ به این سوال است که شباهت‌ها و تفاوت‌ها بین الگوی مقرنس‌ها در ارسن بازار تاریخی تبریز چگونه است؟ برای یافتن این تفاوت‌ها و تشابه‌ها هندسه مقرنس‌های به‌کار رفته در بخش‌های مختلف بازار تاریخی تبریز بررسی و تحلیل شده است. به نظر می‌رسد طرح‌های مقرنس در عین وجود شباهت‌های ظاهری دارای تفاوت‌هایی در الگوی طرح‌ها با توجّه به موقعیّت قرارگیری در فضاهای متفاوت هستند که موجب ایجاد طرح‌های متفاوت شده است. این تحقیق از نظر هدف، طرحی کاربردی است؛ و با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است. اطلاعات لازم برای پژوهش از طریق مطالعات کتابخانه‌ای، پیمایش‌های میدانی (مشاهده) و ترسیم هندسه مقرنس‌ها با استفاده از نرم‌افزار اتوکد و تری دی مکس انجام شده است. چون تبریز براثر زلزله سال 1193 قمری تخریب شد و بیش‌تر بناهای آن از جمله مجموعه بازار تاریخی تبریز در دوره قاجار ساخته شد، این مطالعه می‌تواند الگوی هندسی مقرنس‌سازی دوره قاجار تبریز را نشان دهد. نمونه‌های تحلیل شده از بناهای بازار مقام صاحب‌الامر، مسجد حجت الاسلام، سرای کچه چیلر و مسجد-مدرسه حاج صفرعلی و مسجد کوچک (بالا مسجد) هستند که مقرنس دارند و بر مبنای معیارهای شکلی، ایستایی، طرح و اجرایی تحلیل شده‌اند. یافته‌های تحقیق حاکی از این است که مقرنس در بازار تاریخی تبریز به نسبت نوع کاربری در بناها، تفاوت‌هایی در نوع، شکل و مکان کاربرد دارد. مقرنس در بناهای مذهبی در کانه پوش‌های محراب‌ها و گوشه‌بندی گنبد خانه استفاده شده است. ولی در فضاهای عمومی در مکان مشرف به میان‌سرا و ایوانچه‌های طبقات فوقانی به‌کار رفته است. علاوه بر این الگوی طرح‌ها در بناهای مذهبی پیچیده‌تر از بناهای غیرمذهبی است.