تبیینی اکتشافی از کارکردپذیری وقف در شهرهای دورۀ اسلامی مطالعۀ موردی: شهر ایرانی در قرون نخستین و میانی

سُنَّتِ حسنۀ دینی وقف و نحوۀ ارتباط آن با شهر، با وجودِ کارکردهای مختلف آن در شهرهای دورۀ اسلامی، تا کنون مورد توجّه جِدّی اندیشه‌مندان داخلی قرار نگرفته است. هدف این پژوهش؛ ارائه یک مدل تبیینی از چرایی، چگونگی شکل‌گیری و عملکردِ وقف در شهر گذشته ایرانی در قرون نخستین و میانی تاریخ ایران تا دورۀ صفویه است. در این پژوهش، دستیابی به یک مدل مفهومی و نظری مطلوب برای تبیین هم‌پیوندی وقف و شهر، شناسایی نیروها، جریان‌ها و الگوهای عُمده‌ اوقاف و نیز کارکردها و ابعادِ متفاوتِ وقف مورد توجه قرار گرفته‌اند. در این مطالعه، از یک مدل نظری چهار لایه‌ای استقرایی مُبتنی بر رویکرد پژوهش آمیخته و روش اکتشافی استفاده شده است. راهبرد پژوهش تاریخی و تکنیک تحلیل محتوا جهت‌دهندۀ مسیر پژوهش بوده‌اند. نتایج نشان می‌دهد، نهاد وقف در بستری تاریخی شکل گرفته و متاثر از مجموعۀ عواملِ مختلف دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی بوده است. در الگوی تبیینی معرفی شده، ابتدا ماهیّتِ دوگانۀ وابسته و مستقلِ وقف شناسایی شده و سپس مدلِ تبیین بر سه لایۀ کلان، میانی و خُرد مطابق چارچوب نظری پژوهش استوار شده است. در مدلِ تبیین پژوهش نیز از مفروضات «نظریۀ نِسبیَّت عام اینشتین» و هم‌چنین آراء و عقاید «پیر بوردیو» استفاده شده است. در این میان، ماهیَّت وابستۀ وقف متاثر از سه جریانِ عمدۀ «مولِّفه‌های دینی فرهنگی شهرهای دورۀ اسلامی»، «عوامل مُحرِّک» و «تحوّلات درون‌زا» بوده است. ماهیّت مستقل وقف نیز مبتنی بر وجود میدانی از نیروهای مختلف است که یک «مِدار گرانشی وقف» را تشکیل داده است. بیش‌ترین تاکید اوقاف در قرون یاد شده، بر ساختِ مساجد بود و املاک و روستاها نیز گروه غالبِ موقوفه‌ها هستند. ابعاد وقف ناظر به سه بُعد «دینی مذهبی»، «اقتصادی» و «کالبدی» است که کارکردهای «دینی و مذهبی» بارزترین کارکرد وقف در شهر گذشته ایرانی بوده است. از بُعد درونی، «کارکردهای هم‌گرابخش»؛ بیش‌ترین تاثیر را برای هم‌افزایی نیروهای متاثر شکل‌دهندۀ وقف داشته است. هم‌چنین وقف برای حکومت «کارکردهای سیاسی»، و برای شهر و حوزۀ نفوذ آن «کارکرد پایداری» داشته است. بدین ترتیب ابعاد جدیدتری از این نهادِ قدرتمند دینی شناسایی و جایگاه آن در لایه‌های تاریخ کهن شهر ایرانی اسلامی، تدقیق و خلاء موجود پُر شده است.