بررسی مقایسه ای مساجد عربی-اسلامی با مساجد ایرانی - اسلامی مطالعه موردی: مسجد کبیر خارطوم و مسجد عتیق شیراز

ابنیه و اماکن مذهبی به‌ویژه مساجد شهرهای اسلامی مانند خارطوم و شیراز، تشابه‌ها و تفاوت‌هایی با همدیگر دارند. بررسی گذشتۀ تاریخی این دو شهر، نشان می‌دهد که در چارچوب مکانی و زمانی (از سدۀ نوزدهم به این سو)، با توجّه به سلطه استعمار مسجد کبیر از ویژگی‌های سنتّی‌اش دچار گسست شده است. در قارۀ آفریقا به‌ویژه در کشور سودان، به همراه تسلط استعمار و امپریالیسم فرانسوی، روسی و انگلیسی، دگرگون‌سازی‌های ژرف و موثّری در فرهنگ شهرسازی و پیکر بومی ابنیه و اماکن عربی اسلامی روی داده است. اما مساجد ایرانی اسلامی، به ویژه مسجد عتیق، چنین گذشته‌ای را تجربه نکرده‌اند. علاوه براین تفاوت‌ها که نشان‌دهندۀ بُعد تشخّص شهری است، با تاکید بر بُعد فضای عبادی، تشابه‌های بین این دو مسجد، آشکار می‌شود. هدف از این نوشتار بررسی و شناخت شاخص‌های افتراق و تشابه مساجد کبیر خارطوم و عتیق شیراز است. روش تحقیق در این مقاله به شیوۀ استدلال منطقی (مفهوم به مصداق) است. بدین منظور در ابتدا به مبانی نظری مسجد در دو بعد عبادی و تشخّص شهری پرداخته، سپس ویژگی‌های هرکدام از مساجد جامع دو شهر خارطوم و شیراز بررسی و در پایان وجوه افتراقی و تشابه آنها مشّخص شده است. نتایج به‌دست آمده بیانگر وجود تشابه بسیار بالایی از لحاظ شاخص‌های بعد عبادی مانند وحدت، اتصال صفوف، عدالت در ارزش‌گذاری فضاها است. نتایج و نیز مبانی نظری مبین این نکته مهم هستند که شاخص‌های تعریف شده می‌توانند مبنایی برای وجه اشتراک مساجد اسلامی در دو بعد ایرانی و عربی باشند، هم‌چنین به‌لحاظ بعد تشخّص شهری، دو مسجد با هم تفاوت بسیاری داشته‌اند.